Winnie Mandela: Ondanks controverses de moeder van de natie

In de vertelling over Zuid-Afrika waren er behalve zwart en wit nog twee andere tegenpolen. Je had Nelson Mandela, de goedlachse opa die na 27 jaar gevangenisstraf zijn vijanden vergaf. En dan had je Winnie Madikizela-Mandela, aan wie al ver voor hun scheiding de controverse kleefde, de geruchten over buitenechtelijke relaties, het geweld van haar lijfwachten en die nooit opgehelderde rol die ze zou hebben gespeeld bij de moord op een 14-jarig jongen. Stompie Seipei. Nelson het licht, Winnie het donker.

Die vermeende tegenstelling hield stand tot aan haar dood maandag, toen ze onverwacht bezweek aan een longinfectie, 81 jaar oud. Ook al waren er steeds momenten waarop bleek dat veel zwarte Zuid-Afrikanen iets anders zagen dan de antiheld die in die hardnekkige vertelling steeds van haar werd gemaakt. Afgelopen december, het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) is bijeen in Nasrec, ten zuiden van Johannesburg om de opvolger van Jacob Zuma, nog zo’n controverse, te kiezen. De sfeer is gespannen. De partij dreigt uiteen te vallen tussen hardnekkige aanhangers van Zuma en van de nieuwe leider van de partij, Cyril Ramaphosa. Dan komt Winnie het podium op en barst de zaal los in kabaal. Ze legt Zuma en Rampahosa’s handen op elkaar en lacht breeduit. Winnie, de moeder van de natie. Winnie de verzoener.

De zaal ontplofte

Anderhalf jaar daarvoor vierde ze haar 80ste verjaardag in een theaterzaal in Kaapstad, de witste stad van het land. Twee ingangsdeuren zwiepten open, en in het licht dat van buiten de zaal naar binnen viel, verscheen Winnie. De zaal ontplofte. Links en rechts klommen Zuid-Afrikanen op hun stoelen. Er gingen vuisten in de lucht. Win-nie Man-deeeela, klonk het. De grond trilde onder de stampende voeten.

Bekijk hier een fotoserie over Winnie Mandela

Die momenten onderstreepten wat Winnie voor Zuid-Afrikanen betekende toen Nelson in de gevangenis zat en de meeste leiders van het ANC schuilden in ballingschap. Winnie was degene die voorop liep in de straten van Soweto tijdens de donkerste dagen van de apartheid, met gebalde vuist en ogenschijnlijk onaangedaan door de eindeloze intimidaties van het apartheidsregime.

Winnie ontsnapte weliswaar aan de bijna levenslange gevangenisstraf van de man die ze in 1958 trouwde, vijf jaar voor hij achter de tralies verdween. Maar als achterblijver was ze voortdurend doelwit van treiterijen. Ze werd diverse malen onder huisarrest geplaatst en tijdens politieverhoren gemarteld. In 1969 werd ze achttien maanden lang opgesloten in een isoleercel. Over die periode schreef ze later het boek 491 Days, Prisoner Number 1323/69. „Ik ben gereduceerd tot niemand, van geen enkele waarde. Dit is als levend begraven worden. Ik leef alleen nog omdat ik adem.” In de eenzame opsluiting wordt ze ernstig ziek, krijgt ze longproblemen en verliest ze veel gewicht.

Verbannen naar Brandfort

Als in Soweto in 1976 maandenlange protesten uitbreken tegen apartheid en onderwijs in het Afrikaans en Winnie voorop gaat in het gevecht met de Zuid-Afrikaanse apartheidspolitie wordt ze verbannen naar het deprimerende dorpje Brandfort, in de Vrijstaat. Ruim een dag rijden van Soweto en de plek waar rond 1900 de Britten de Afrikaner Boeren vastzetten in de eerste concentratiekampen.

Zoals de documentaire Winnie van regisseur Pascale Lamche vorig jaar liet zien werd Winnie ook het dankbare doelwit van Stratcom, het pr-bedrijf van het apartheidsregime, dat zich bekwaamde in het plaatsen van negatief nieuws over Winnie in de Zuid-Afrikaanse kranten.

Lees hier meer over de documentaire over Winnie Mandela

Die operatie had als codenaam: Romulus en de man die deze operatie leidde, Vic McPherson, vertelt in de film hoe hij ruim veertig journalisten op zijn loonlijst had staan „die direct of indirect” voor Stratcom werkten en er voor zorgden dat de verhalen die Winnie konden beschadigen op de voorpagina’s terecht kwamen. Daartoe behoorden niet alleen de verhalen over haar buitenechtelijke relaties die ze ondermeer had met de advocaat Dali Mpofu. Winnie werd ook neergezet als het kwade brein achter de moord op Stompie, die door Winnies lijfwachten ervan verdacht werd een informant van het apartheidsregime te zijn. Tijdens de rechtszaak bleek het precies andersom: de moordenaar, Jerry Richardson bleek zelf informant van het regime en maakte een deal met het apartheidsregime.

Betrokkenheid niet bewezen

Winnie werd alleen veroordeeld tot een geldboete, haar betrokkenheid werd niet bewezen. Na de machtsovername door het ANC zoekt de nieuwe minister van Justitie opnieuw contact met Richardson en wordt de zaak opnieuw opgerakeld door de waarheidscommissie. Daar spreken alle getuigen elkaar tegen over Winnies betrokkenheid. Desmond Tutu smeekte Winnie voor een volle zaal om haar verontschuldigingen aan te bieden: „uw grootsheid zou alleen maar bevestigd worden als u nu zei: het spijt me, er zijn dingen mis gegaan.” In de film barst Winnie in woede uit over het spektakelstuk van Tutu: „ik was woest. Moest ik nu mijn excuses aanbieden voor apartheid?”

Stompie bleef altijd aan haar kleven. Haar huwelijk met Nelson Mandela liep op de klippen. Ze scheidden in 1996. Dit gebeurde onder grote druk van het ANC. Leiders als Thabo Mbeki zagen de onvoorspelbaarheid en de populariteit van Winnie als een gevaar voor de partij en hun eigen positie en probeerden haar te isoleren. Er kwamen beschuldigingen van fraude rondom misbruik van een begrafenisfonds. Daarvoor werd ze in 2003 tot vijf jaar cel veroordeeld. Daarop moest ze haar parlementszetel en het voorzitterschap van de Vrouwenliga van het ANC opgeven. De straf werd in hoger beroep omgezet in een voorwaardelijke celstraf die ze nooit hoefde uit te zitten. Ze bleef populair binnen de partij. In 2009 eindigde ze nog als vijfde op de kieslijst van het ANC.

Protest tegen Nelsons testament

Maar de ruzies bleven. Na Nelson Mandela’s dood tekende Winnie protest aan tegen zijn testament om zijn huis in Qunu in de Oost-Kaap te verkrijgen. Het bezwaar werd afgewezen. Daarmee onderstreepte ze, zelfs op hoge leeftijd, dat ze altijd moeite heeft gehouden met de breuk en de afbraak van haar reputatie. In een van haar laatste interviews vertelde ze hoe ze na de vrijlating van Mandela zich plots realiseerde van anti-apartheidsstrijder te zijn gereduceerd tot enkel „de vrouw van”. Zonder Mandela, zijn naam hield ze tot haar dood, verloor haar oude glorie ook de glans die ze zo lang had.

Correctie (2 april 2018): In een eerdere versie van dit stuk werd de regisseur Pascale Lamche foutief aangeduid als Pascal Lamche. Operatie Romulus werd foutief aangeduid als Romelus. Stompie Seipei werd als 13-jarige omschreven, maar hij was 14 jaar.

Winnie Mandela, maandag overleden op 81-jarige leeftijd, wordt vaak gezien als de tegenpool van Nelson Mandela. Veel zwarte Zuid-Afrikanen zagen in haar wat anders dan de anti-held die steeds van haar werd gemaakt.