Dit gaan ze niet leuk vinden, Rik

Het was dat de elektronica herhaaldelijk haperde, maar verder was de uitreiking van de Hacking for Sustainability-prijs op 25 november 2016 een feestelijke bijeenkomst. Meer dan vijftig ambtenaren, data-analisten en programmeurs waren naar de Victor Laurentius Gallery vlak bij station Den Haag Centraal gekomen om acht veelbelovende initiatieven op het snijvlak van data en duurzaamheid te bekijken.

De prijs was een initiatief van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, dat ook de juryvoorzitter leverde. Doel was enthousiasme te genereren voor toepassingen en apps die werken met open data – gegevens die de overheid verzamelt en dus van iedereen zijn. De ene deelnemer had een app voor de mobiele telefoon gebouwd die de route naar het dichtstbijzijnde sportpark uitstippelde, de ander een programmaatje dat op ingenieuze wijze stapelingen van landbouwsubsidies weergaf.

De organisatie was in handen van de Open State Foundation, een club van open data-missionarissen die zoveel mogelijk overheidsinformatie gratis en voor iedereen toegankelijk wil maken. „Wij zijn trots op onze inzendingen”, schreef de stichting in de uitnodiging. „We bieden ze graag ons netwerk en maximale exposure zodat ze meer kans hebben op succes in de toekomst.”

Maar voor de man die met zijn inzending „Waterbug en co” de hoofdprijs won, pakte de onderscheiding en bijbehorende belangstelling faliekant anders uit. Deze Rik, een 58-jarige milieukundige en computerhobbyist die al zijn hele leven voor het waterschap in Noord-Holland werkt, bouwde de „gebruiksvriendelijke” en „interactieve” app en website pestinfo.nl, met daarop kaarten van de concentraties van bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater in heel Nederland.

Rik, die als „privacyfreak” alleen met zijn voornaam in de krant wil, zit als uitvloeisel van de prijs inmiddels thuis met een hoogopgelopen arbeidsconflict. Hij is het afgelopen jaar onder druk gezet zijn om zijn gelauwerde website uit de lucht te halen, zijn werkgever maakte in het geheim kopieën van zijn e-mails en hij werd begin 2018 plotseling geschorst, nadat hij bij zijn werkgever een klokkenluidersmelding had gedaan.

Uit onderzoek van NRC en de Noord-Hollandse regionale omroep NH Nieuws blijkt dat Rik ongewild middelpunt werd van een strijd om de open data over de vervuiling van het Nederlandse oppervlaktewater. Daarbij is een sleutelrol weggelegd voor de Universiteit Leiden, die commerciële belangen heeft bij het presenteren en uitventen van deze publieke gegevens.

Levend voorbeeld

„Dit gaan ze in Leiden niet leuk vinden, Rik”, zei een medewerker van het Centrum voor Milieuwetenschappen (CML) van de Universiteit Leiden een paar dagen later tegen de kersverse prijswinnaar. Die had net tijdens een presentatie over zijn bekroonde initiatief pestinfo.nl verteld dat hij op andere, lagere vervuilingsgetallen uitkwam dan de Leidse wetenschappers.

Samen met ingenieursbureau Royal Haskoning verzorgt CML sinds 2003 de „Atlas Bestrijdingsmiddelen in Oppervlaktewater”, een „levend voorbeeld van de verbinding in de gouden driehoek tussen overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven”. De atlas biedt „instanties, bedrijven en particulieren op een snelle toegankelijke wijze een betrouwbaar ruimtelijk beeld van de actuele toestand en trends van gewasbeschermingsmiddelen in de Nederlandse wateren”, aldus een recent persbericht.

Voor agrariërs zijn deze gegevens van levensbelang. Die gebruiken een keur aan bestrijdingsmiddelen, om hun oogst groter en zekerder te maken. De overheid probeert juist het gebruik van bepaalde middelen terug te dringen. Het bekendste voorbeeld is het middel imidacloprid, dat zou bijdragen aan de verhoogde bijensterfte.

In dit debat zijn de gemeten concentraties bestrijdingsmiddelen in sloten cruciaal. Voor individuele boeren die worden gecontroleerd, maar op termijn ook voor het toelaten van stoffen op de Nederlandse markt.

De metingen worden onder meer gedaan door de waterschappen en daarmee zijn het open, voor iedereen toegankelijke data. Maar voor het CML zijn de metingen veel meer dan dat, blijkt uit de furieuze mail die de Leidse hoogleraar milieubiologie Peter van Bodegom op 22 december 2016 stuurde aan Luc Kohsiek, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK), waar Rik voor werkt.

„Onlangs heeft Rik een prijs gewonnen van Hackers for Sustainability”, schreef Van Bodegom aan Kohsiek. „Wij willen heel graag een gesprek op de korte termijn en verwachten de volgende acties: 1. De applicatie pestinfo.nl wordt per direct uit de lucht gehaald en verdere ontwikkeling (onder deze of een andere naam) wordt gestopt. 2. Indien Rik de prijs als medewerker van het HHNK heeft gekregen dan verwachten wij dat HHNK de prijs teruggeeft. Indien Rik de prijs als privépersoon heeft gekregen, dan heeft HHNK een en ander intern recht te zetten.”

Het bekroonde werk van Rik zou leiden tot „bestuurlijke onduidelijkheden” en een risico vormen voor het beheer van onze waterlichamen, aldus Van Bodegom. Ook zou Rik voor zijn app algoritmen, data en „kleurenschema’s” hebben afgekeken van de Bestrijdingsatlas.

Al met al was Van Bodegom „zeer ongelukkig”, schreef hij aan de dijkgraaf. Niemand zat te wachten op een site die „een alternatieve manier van normoverschrijdingen van bestrijdingsmiddelen” weergeeft. „Dit is beleidsmatig en bestuurlijk zeer ongewenst, want voor dit doel is de bestrijdingsmiddelenatlas het geijkte instrument dat door CML ontwikkeld is.”

Rik was zó vereerd toen hij de prijs won, herinnert Arjan El Fassed – oud-Kamerlid voor GroenLinks – zich. Hij is directeur van de Open State Foundation, die in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat de wedstrijd uitschreef. De kleine organisatie van open data-evangelisten huist op het Amsterdamse Marineterrein. Het vrijgeven van data moet niet worden onderschat, schrijven ze op hun website, het „versterkt onze democratie”.

„Denk er eens aan hoeveel data de overheid verzamelt, beheert en verwerkt”, zegt El Fassed. „Daar betalen we met z’n allen aan mee.” Dat er meer met die verzamelde data kan en moet, vindt ook de overheid zelf. Ze moeten „terug worden gegeven aan de samenleving”.

Op papier vindt iedereen dat een goed idee, maar de praktijk leidt vaker tot conflicten. „Het schuurt”, zegt El Fassed. „Vanwege een angst, vaak een financiële angst. Dit lijkt ook in Riks geval mee te spelen. Het lijkt of CML deze overheidsinfo wil monopoliseren. Maar het is gewoon openbare informatie.”

El Fassed grossiert in voorbeelden. Zoals de strijd om informatie over vertrektijden van ov-bedrijven of de door het ministerie van Onderwijs gefinancierde website Stagemarkt.nl, een landelijk overzicht van stageplaatsen. Een bedrijf hield de site in opdracht van de overheid bij. Bij een open data-wedstrijd bouwden studenten in één dag een app waarmee jongeren op hun telefoon het stage-aanbod in de buurt konden zien. Zo’n kaart bestond nog niet.

Zo krijg je echt jongeren aan een stage, dachten de studenten enthousiast. „Maar het bedrijf achter Stagemarkt.nl was niet gecharmeerd van deze actie. Inmiddels is er vrede gesloten”, zegt El Fassed.

Rik ging in 1991 in Edam aan de slag bij het „Hoogheemraadschap van Uitwaterende Sluizen”, een kleine, op boeren gerichte organisatie die zich druk maakte over het afvoeren van water en de hoogte van de dijken. Werken met computers stond er nog in de kinderschoenen.

Zevenentwintig jaar en twee fusies later heet zijn werkgever het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Die bestiert al het oppervlaktewater in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal, heeft een begroting van bijna een kwart miljard, rond de achthonderd medewerkers, een futuristisch hoofdkantoor in Heerhugowaard en ambities „op het gebied van klimaat- en energietransitie, klimaatbestendigheid en circulaire economie”.

Thuis hobbyen

Rik begon als beleidsmedewerker, raakte geïnteresseerd in programmeren en werd belangrijk in de wereld van de waterdata. Hij werd contactpersoon van het landelijk meetnet bestrijdingsmiddelen, sprak tijdens expertmeetings en adviseerde andere waterschappen over hun metingen en databeheer.

Omdat hij gek werd van de lawaaiige open kantoortuin bij het Hoogheemraadschap, ging hij enkele jaren geleden een dag per week minder werken. Thuis kon hij wel ongestoord experimenteren met open software en waterdata. En bovendien: als man alleen met een huurhuis had hij weinig nodig.

Hij voelde zich als een vis in het water in de open data-beweging, waar de ‘ethische hacker’ zij aan zij zou staan met de ‘ambtenaar van de toekomst’. Iedereen, waterschappen en ministeries incluis, had opeens de mond vol van openheid en de uitwisseling van gegevens. En dus besloot Rik in 2016 „als privépersoon” mee te doen aan de Hacking for Sustainability wedstrijd, die hij tot zijn eigen verbazing nog won ook.

Vanaf dat moment was alles anders. Na de boze mail van de Leidse hoogleraar kreeg Rik opeens een slechte beoordeling van het Hoogheemraadschap en moest hij aan zijn sociale competenties gaan werken. In gesprekken daarover kwam steeds „de kwestie met zijn website” terug. Als hij die op zwart zou zetten, viel er wel wat te regelen met zijn beoordeling. Ook kwam hij erachter dat zijn werkgever heimelijk in zijn mailbox keek.

De apotheose kwam op 5 januari van dit jaar. Die dag deed Rik samen met zijn raadsman Ferre van de Nadort een „melding vermoeden misstand” bij het Hoogheemraadschap. Daarin beschreef hij de „oneigenlijke druk”, het „schaduwen” van zijn mailverkeer en de „oneigenlijke gronden” waarmee de Universiteit Leiden probeerde haar „(markt)positie in de sector veilig te stellen”. Ook stuurde hij een verslag van een gesprek mee, waarin zijn leidinggevende hem onder druk zette. Dat had hij opgenomen.

Drie dagen later werd Rik geschorst.

Verontruste boeren

Sinds NH Nieuws half januari voor het eerst berichtte over de kwestie van een „geschorste medewerker” van een waterschap, die „afwijkingen in gegevens bestrijdingsmiddelen” ontdekte, is het onrustig in de wereld van de waterdata.

De Unie van Waterschappen en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat hebben verontruste boeren laten weten dat de Leidse manier van het meten van concentraties gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater „in orde is” en dat er „geen aanleiding is om de toetsing aan te passen”.

Het Hoogheemraadschap heeft de schorsing van Rik inmiddels omgezet in „bijzonder verlof met behoud van bezoldiging” en heeft het Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten opdracht gegeven „zorgvuldig en onafhankelijk onderzoek te doen”.

Rik zelf wil zo min mogelijk in de openbaarheid treden. Van de prijs heeft hij tot nu toe alleen maar last gehad. Het geldbedrag (3.000 euro) heeft hij nooit willen ontvangen en de taart waarmee hij in november 2016 vol trots poseerde voor persfoto’s is diezelfde middag nog opgegaan.