De smartphone: sluipmoordenaar in het verkeer

Een harde knal. Mariëlle verstijfde. Ze was vanaf de uitrijlaan van een tandarts in Den Bosch noodgedwongen met haar auto halverwege een fietspad tot stilstand gekomen. Een naderende snorfiets met een jonge vrouw minderde maar geen vaart. De bestuurster lette niet op: ze keek op haar smartphone. In volle snelheid botste ze op de zijkant van de auto.

Door de botsing sloeg het glas uit de ruit. De bestuurster van de snorfiets brak haar kaak en meerdere tanden. „Haar gezicht zat onder het bloed”, zegt Mariëlle (30). „Ik zie dat nog steeds voor me.” Het ongeluk is zes jaar geleden.

De smartphone lijkt een sluipmoordenaar in het verkeer. Regelmatig worden ongelukken veroorzaakt doordat mensen zijn afgeleid door de telefoon, maar precieze aantallen kent niemand. Er zijn geen cijfers over bij hoeveel ongelukken de smartphone een rol speelde. De politie registreert namelijk vaak niet of dat zo is.

Mariëlle wil niet met haar achternaam in de krant, omdat er na het ongeluk een conflict met de verzekering volgde over de schuldvraag. „Ook bij mij had de politie niet genoteerd dat de bestuurster op haar smartphone keek.”

Alarmbellen

Ondanks het gebrek aan hard bewijs over telefoons in het verkeer, klinken de alarmbellen steeds luider. Het groeiende aantal aanrijdingen baart zorgen: over 2016 meldden verzekeraars zelfs een stijging van 10 procent onder personenauto’s. In dat jaar viel ook het hoogste aantal ernstig gewonden sinds 1993: meer dan 21.000.

Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid wijst op een Amerikaans onderzoek waar meer dan tweederde van de ongevallen door afleiding bleek te zijn veroorzaakt. De smartphone was daarbij een van de boosdoeners.

Andere wetenschappers hebben meer moeite om het verband te vinden. Afgelopen jaren werd bij de TU Delft promotieonderzoek gedaan naar bellen of muziek luisteren op de fiets. Dat had bij de proefpersonen niet tot meer ongelukken geleid. Mogelijk, zo opperden de onderzoekers, passen fietsers hun snelheid aan als ze telefoneren.

Hoewel er geen eenduidig bewijs is, zien politici smartphones in het verkeer toch als een groot gevaar. In november riepen de vier coalitiepartijen de regering op om telefoongebruik in het verkeer strenger te straffen. Minister Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur, VVD) onderzoekt een appverbod voor fietsers.

Chris van Dam, CDA-Kamerlid, zou het liefst zien dat afleiding door de smartphone in het verkeer onder het strafrecht gaat vallen. „Nu betaal je een boete en is het klaar”, zegt Van Dam. „Recidive wordt niet bestraft. De officier van justitie zou de tweede keer dat iemand appt achter het stuur een voorwaardelijke rijontzegging moeten kunnen eisen.”

Volgens Van Dam is strenger straffen nodig voor gedragsverandering. De politicus is zelf voormalig officier van justitie. „Mensen worden voorzichtig als ze hun rijbewijs op het spel zetten, dat zag ik ook bij alcohol achter het stuur.”

Een telefoon vasthouden tijdens het rijden kan een boete opleveren van 230 euro. Afgelopen najaar noemde Veilig Verkeer Nederland in een brandbrief de pakkans voor appen in de auto „bijna nul”. VVD-Kamerlid Remco Dijkstra wil dat de politie bij onderzoeken naar een verkeersongeluk standaard de smartphone van betrokkenen bekijkt, om te zien of kort voor het ongeluk werd geappt.

Lees ook: Het dashboard leidt de chauffeur steeds meer af van de weg

Appjes trekken de aandacht

Afleiding door de smartphone is om veel redenen gevaarlijk, zeggen experts. „Uit verschillende studies blijkt dat als je op je smartphone kijkt, je dat echt secondenlang doet”, zegt Stefan van der Stigchel, hoofddocent experimentele psychologie bij de Universiteit Utrecht. Van der Stigchel schreef een boek over hoe aandacht werkt in de hersenen. „Het is anders dan navigatiesystemen zoals de TomTom. Die zijn voorspelbaar voor je brein: een blik erop is voldoende.”

Vaak kijken mensen langer naar hun telefoon dan ze zich voornemen „Wellicht ga je toch even antwoorden, of zie je nóg een berichtje binnenkomen”, zegt hij. „Apps zijn ontworpen om je aandacht zo lang mogelijk vast te houden.”

Berichtjes werken als kleine beloningen. „Wij hebben een berichtje in ons onderbewuste aan iets leuks gerelateerd”, zegt Van der Stigchel. „Het brein is gek op nieuwe informatie. Uit studies blijkt dat het ondanks goede voornemens meestal toch niet heel lang duurt voordat we bij een nieuw berichtje onze mobiel pakken.”

Een variabele beloning – waarbij je niet weet hoe je beloond wordt – blijkt uit onderzoeken verslavender dan een voorspelbare beloning. „Het kan zomaar een berichtje zijn van iemand met wie je gisteren een date had”, zegt Van der Stigchel. „Dat maakt dat de neiging zo sterk voelt.”

Als we vervolgens naar onze telefoon kijken, heeft dat meer gevolgen dan dat we onze ogen niet op de weg richten, zegt Jorrit Kuipers. Hij schrijft bij de TU Delft een proefschrift over informatieverwerking in de hersenen tijdens autorijden in een rijsimulator. Bij lessen die hij aanbiedt in rijsimulatoren, laat hij mensen ervaren hoe snel ze een botsing veroorzaken als ze op hun smartphone kijken.

„Autorijden doen we met ons lange termijngeheugen”, zegt Kuipers. „Nieuwe dingen, zoals een berichtje op je telefoon, verwerk je met je werkgeheugen. Dat is beperkt en langzaam.” Als je een berichtje leest, gaat de verwerking van overige informatie minder goed. „Je hersenen zijn bezig met het nieuwe, daardoor kan je minder goed anticiperen op je omgeving.”

Ook bellen lijkt een risico voor de rijprestaties. Onderzoekers van de Universiteit van Utah vergeleken in 2006 het rijgedrag van twee groepen proefpersonen in rijsimulatoren. De groep die bellend over de virtuele weg reed, presteerde ongeveer even slecht als de groep die een glas sinaasappelsap met 40 procent wodka had gedronken.

Als we rationeel nadenken, zien we de gevaren. Alleen ons gedrag gaat meestal niet zo bewust

Waarschuwingscampagne

Dit jaar komt er een grote overheidscampagne over het risico van appen in de auto. De gemeente Amsterdam begon deze maand al met een waarschuwingscampagne, gericht op fietsers en voetgangers. Ook de gemeente kan het aandeel van de smartphone bij ongelukken niet hardmaken met exacte cijfers. In de campagne wordt erop gewezen dat het aantal ongelukken met fietsers en voetgangers stijgt, nét als het gebruik van smartphones in het verkeer.

Van der Stigchel en Kuipers vrezen dat campagnes weinig zullen uithalen. Gedrag is heel moeilijk te veranderen, zegt Kuipers. „Als we rationeel nadenken, zien we de gevaren. Alleen ons gedrag gaat meestal niet zo bewust.”

De echte sluipmoordenaar is het overschatten van onze eigen aandacht, zegt Van der Stigchel. „Heel vaak is de wereld voorspelbaar. Dan heb je inderdaad je ogen op de weg niet per se nodig. Het gaat net die keer mis wanneer de wereld toch niet voorspelbaar blijkt.”