Hoe Jumbo de vakbonden buitenspel zette

Nog voordat de eerste bijeenkomst is begonnen, gaat het mis. Op het hoofdkantoor van Jumbo in Veghel zitten de onderhandelaars van de supermarktketen en van de vakbonden FNV en CNV Vakmensen bij elkaar. Ze gaan praten over nieuwe arbeidsvoorwaarden voor werknemers op distributiecentra. Het is de eerste week van januari, een jaar geleden.

Ook aanwezig bij de cao-bespreking: twee leden van de ondernemingsraad van Jumbo. Zodra FNV-onderhandelaar Debbie van Leiden de twee mannen ziet, wordt ze boos. Ze weet dat ze voorgaande jaren ook mochten meeluisteren. Maar Van Leiden vindt: een ondernemingsraad heeft niks te zoeken bij cao-besprekingen, dat is een vakbondszaak. Van tevoren had ze dat al laten weten – nu zijn de mannen er toch. De anderen aan tafel begrijpen haar felle reactie niet, maar gaan toch akkoord met haar eis: de twee worden weggestuurd. De onderhandelingen kunnen beginnen, maar de toon is gezet.

Drie maanden later mislukt het overleg. De vakbonden roepen een staking uit om een akkoord te forceren, maar het tegenovergestelde gebeurt. Jumbo gaat verder zonder de bonden en sluit dus geen nieuwe cao af. Ze hebben een alternatief: ze kunnen de arbeidsvoorwaarden ook afspreken met hun ondernemingsraad.

En dat gaan ze doen. Ze praten erover vanaf vorig voorjaar tot eind december – zonder de vakbonden. Dat is een unieke situatie: het gebeurt maar zelden dat grote bedrijven hun collectieve arbeidsovereenkomst (cao) met een vakbond verruilen voor een overleg met de ondernemingsraad. De laatste keer was in 2014, toen de horeca-cao afliep en de bonden er ook niet uitkwamen.

Het verlies van een cao is pijnlijk voor de bonden: cao’s afsluiten is hun kerntaak. Maar óók bedrijven sluiten het liefst zo’n collectieve regeling af, zegt werkgeversvereniging AWVN. Dat is veel efficiënter: zodra werkgever en vakbonden akkoord zijn, valt al het personeel eronder.

Een akkoord met de ondernemingsraad – een arbeidsvoorwaardenregeling (AVR) – is op zichzelf nog niet genoeg. Vervolgens moet elke werknemer individueel akkoord gaan met de nieuwe afspraken.

Het zit vast op de lonen

Daarom vallen de meeste werkenden in Nederland, zo’n 5,5 miljoen, onder een cao. Ongeveer 2 miljoen werknemers hebben in plaats daarvan een AVR, volgens schattingen van de werkgeversvereniging. De AVR is vooral gangbaar bij bedrijven „in nieuwe sectoren, zoals ICT”, zegt een woordvoerder van de AWVN. „En ook daar vragen ze zich al af of ze niet beter af zijn met een cao.”

Waar ging het mis bij Jumbo?

Al bij die eerste bijeenkomst, in Veghel, loopt de onderhandeling vast op één onderwerp: de lonen. Aan een lange ovalen tafel in vergaderzaal A013 zitten op die woensdagochtend in januari, nadat de ondernemingsraad is weggestuurd, nog twaalf mensen. Vijf van Jumbo, drie van CNV en vier van FNV. Ook meegereisd zijn actieve FNV-leden, uit elk distributiecentrum één. Zij zitten naast de onderhandelingszaal en worden tijdens de schorsingen op de hoogte gehouden.

Op deze eerste dag mag iedereen zijn inzet toelichten. Met behulp van een powerpoint legt logistiek directeur Karel de Jong uit dat de werknemers in de distributiecentra van Jumbo meer betaald krijgen dan die bij concurrenten als Lidl en Plus, meestal 50 cent tot 2 euro meer per uur. De Jong wil niet dat Jumbo zich uit de markt prijst. Hij is dan ook teleurgesteld dat de bonden een loonsverhoging eisen van 2,5 procent. De bonden zeggen: het gaat goed met Jumbo, de omzet groeit. Waarom zou het personeel daar niet van mogen profiteren?

Twee weken later, tijdens de tweede bijeenkomst, pakken de onderhandelaars van Jumbo er een brief bij om hun punt te maken. De datum bovenaan de brief: 22 maart 2016.

In de brief hebben Jumbo-personeelschef Gea Kuiper en een eerdere FNV-onderhandelaar afspraken gemaakt over de relatief hoge lonen op Jumbo-distributiecentra. Ze zullen zich samen „naar vermogen inzetten” om de loonverschillen te verkleinen. In het halve A4’tje staat niet hoe. Het idee van de vakbonden daarbij is: andere supermarkten moeten hun lonen omhoog doen. Jumbo vindt: we betalen al veel, de 2,5 procent die jullie eisen is te hoog.

De onderhandelaars komen er niet uit. Dus stellen de bonden voor om eerst andere onderwerpen te behandelen. Dan komt er tenminste weer beweging in de gesprekken. Bovendien: als ze op die andere onderwerpen mooie arbeidsvoorwaarden binnenslepen, kunnen ze hun looneis alsnog omlaag doen. Een lagere werkdruk bijvoorbeeld, meer vaste contracten of een ruimhartige seniorenregeling.

Langverwachte doorbraak

Maar Jumbo wil helemaal niet over andere onderwerpen praten. Eérst moeten de bonden hun afspraak uit 2016 nakomen en hun looneis loslaten.

Zo komt het gesprek telkens weer terug op dat ene punt. Tot de derde bijeenkomst, op maandag 13 februari. Jumbo belooft een voorstel te maken waarin álle onderwerpen aan bod komen, niet alleen de lonen. De bonden hopen dat dit de langverwachte doorbraak is.

Drie weken later reizen de onderhandelaars van FNV en CNV weer naar Veghel om Jumbo’s cao-voorstel op te halen. De onderhandelaar van de FNV, Debbie van Leiden, heeft dit keer haar actieve leden thuisgelaten, omdat ze geen lange dag verwacht. Maar Jumbo komt helemaal niet met een voorstel. De onderhandelaars en de directie van Jumbo hebben zich bedacht. Jumbo vindt nu toch dat het eerst over de brief moet gaan waarin de FNV, in de ogen van Jumbo, toegeeft dat de lonen al heel hoog zijn.

Dus begint Jumbo-onderhandelaar Gea Kuiper wéér over de lonen. De vakbonden moeten óf minder loon eisen, vindt ze, óf wachten op de loonstijging bij de concurrentie, die naar verwachting over een paar maanden bekend wordt. CNV-onderhandelaar Kitty Huntjens is verbaasd, FNV’er Van Leiden geïrriteerd. Ze schorsen de vergadering.

Dan gaat het snel.

Er komt geen volgend gesprek meer. De bonden zeggen de vijfde bijeenkomst af. Op de geplande datum komen FNV-leden uit alle distributiecentra naar Veghel met een petitie. Ze roepen Jumbo op om niet te wachten op de onderhandelingen bij andere supermarkten en gewoon met de bonden in gesprek te blijven. De Jong en Kuiper nemen de petitie in ontvangst. Ze krijgen ook bloemen, vergeetmenietjes.

Daarna wordt alleen nog maar gecommuniceerd via brieven en een enkel telefoontje. Iedereen zegt weer aan tafel te willen, maar allemaal houden ze vast aan hun eerdere eisen.

Dan besluiten de vakbonden: we gaan actie voeren. Ze plannen een landelijke staking op 11 april.

Een dag voor die staking worden ze onaangenaam verrast. Half zeven ’s ochtends loopt Debbie van Leiden thuis in Zoetermeer naar beneden voor een kop koffie. Ze ziet dat Jumbo het nieuws domineert. ‘Meer loon bij distributiecentra Jumbo’, leest ze online. Topman Frits van Eerd kondigt een verhoging van 1,5 procent aan, „om de impasse te doorbreken”. Het voelt voor Van Leiden als een poging het enthousiasme voor de staking van de volgende dag te verminderen. Ze ziet dat personeelschef Gea Kuiper vroeg in de ochtend al een mail heeft gestuurd waarin ze aankondigt dat er straks een persbericht uitgaat.

Elf dagen duren de stakingen. De landelijke stakingsdag van 21 april moet het hoogtepunt worden. Op één locatie, bij het distributiecentrum in Woerden, komen medewerkers uit heel het land bijeen. Ze hebben rode FNV-vlaggen bij zich en een spandoek met ‘Fam. V. Eerd is op deze wijze geen werknemer weerd’ erop. De bedoeling is dat de Jumbo-top ziet: om de eisen van ons personeel kunnen we niet heen. Maar de Jumbo-top is gekwetst door de harde leuzen.

Tweedeling op de distributiecentra

Jumbo-werknemers raken gefrustreerd over de tweedeling die ze zien ontstaan op de distributiecentra: die tussen vakbondsleden en niet-leden, stakers en niet-stakers. Het is rond Pasen, een drukke tijd voor supermarkten. De mensen die doorwerken zijn woedend op hun collega’s aan de poort, omdat ze uitgerekend tijdens de paasdrukte gaan staken. De mensen aan de poort zeggen: we staan hier ook voor jullie, jullie laten óns juist in de steek.

Lees ook over de acties destijds: ‘Loonsverhoging is zoethoudertje’

Dat is het moment dat de top van Jumbo besluit om de bonden buitenspel te zetten, zegt financieel topman Ton van Veen van Jumbo in zijn werkkamer in Veghel. „We vroegen ons af: hebben we nu een probleem met onze medewerkers of met het instituut vakbond?”

Ze brengen het nieuws naar buiten via De Telegraaf. Die zet op maandag 24 april op de voorpagina: ‘Jumbo zet vakbond op straat. Supermarkt is acties beu’. Opnieuw zijn de vakbonden verrast dat ze dit in de krant moeten lezen. In het artikel zegt Van Veen: „We gaan een eigen arbeidsvoorwaardenregeling opzetten met onze ondernemingsraad.”

Zelfs voor sommige leden van die ondernemingsraad komt het als een verrassing. Die maandagochtend komt de ondernemingsraad direct voor een vergadering bijeen. Ze moeten een beslissing nemen. Willen ze wel onderhandelen met hun werkgever of verwijzen ze hun directie weer terug naar de vakbonden? Ze missen een belangrijk drukmiddel dat de bonden wel hebben: ze mogen geen stakingen uitschrijven. Een ander voordeel hebben ze wel, zegt Ruud Huitenga, bestuurslid van de ondernemingsraad: „Het bestuur kon het zich niet permitteren om er met ons ook niet uit te komen. Dat hebben we optimaal benut.”

Niet alleen de vakbonden, ook Jumbo-werknemers zijn sceptisch over de nieuwe onderhandelingsronde, hoort de ondernemingsraad als ze een tour langs verschillende distributiecentra maken. „Maar wij laten ons niet wegblazen door powerplay vanuit onze werkgever”, zegt een ander bestuurslid van de ondernemingsraad, Corné van Overveld. „We zeiden: beoordeel ons maar op wat eruit komt.”

Vorige maand was er een akkoord over de belangrijkste punten van de arbeidsvoorwaardenregeling. Dit jaar krijgen de werknemers in het distributiecentrum er 1 procent loon bij, volgend jaar nog eens 1,5 procent. Mensen die nu al op de distributiecentra werken, blijven dus relatief veel verdienen. Maar nieuwe werknemers krijgen dat hogere loon straks niet meer, is afgesproken. Zij gaan hetzelfde verdienen als hun collega’s bij de distributiecentra van andere supermarkten.

Waarom ging de ondernemingsraad akkoord met een lager loon voor werknemers die straks in dienst komen? Juist nu Jumbo zulke goede resultaten laat zien? „Wij snappen dat onze werkgever concurrerend wil blijven”, zegt Ruud Huitenga. „Anders hebben we prachtige arbeidsvoorwaarden, maar bestaat het bedrijf straks niet meer.”

Lees ook: Jumbo heeft mooie cijfers, maar ook mot met bonden