‘We nemen politici niet meer serieus en gaan vanwege komieken naar de stembus’

„Het risico van dit interview is natuurlijk dat het hopeloos pretentieus overkomt”, zegt Jochem van den Berg (35) aan het eind van het gesprek. We hadden afgesproken serieus te praten over humor. Met het gevaar, zegt hij nu, dat het lijkt alsof hij zichzelf veel te serieus neemt.

Van den Berg is hoofdredacteur van De Speld, de succesvolle satirische nieuwssite met ruim een miljoen bezoekers per maand. Onlangs vierde De Speld haar tienjarige bestaan, met de uitgave van een bloemlezing van de beste stukken getiteld 100 jaar De Speld, deel 1.

„Ik ben geen cabaretier, meer een analyticus”, zegt hij over zichzelf. Van den Berg komt bescheiden over, formuleert rustig en beheerst. Tijdens het gesprek zegt hij dat het een misvatting is om te denken dat professionele grappenmakers in het dagelijkse leven ook de hele tijd lollig zijn. „De hoeveelheid komieken die zelfmoord hebben gepleegd en depressief zijn”, verzucht hij.

Hoe begon De Speld?

„Ik weet nog dat ik in de trein de Metro las en me ergerde aan een of ander stuk. Toen dacht ik: dit moet je persifleren. In die begintijd heb ik eerst met een stel vrienden heel veel bagger geproduceerd. We heetten toen al De Speld, maar we opereerden nog erg in de marge. Dat heeft ons goed gedaan, want we moesten nog erg zoeken wat werkt in de Nederlandse taal en cultuur.”

„We vonden onszelf toen heel origineel, maar later kwam ik erachter dat rond dezelfde tijd overal in Europa satirische nieuwssites ontstonden. Der Postillon in Duitsland, Le Gorafi in Frankrijk. Het leuke is dat we dit jaar zijn gaan samenwerken met onze Europese broeders, door af en toe kopij te delen. Zo hebben we een soort netwerk van Europa-correspondenten in het leven geroepen.”

Hoe komt het denk je dat die sites op hetzelfde moment overal in Europa opkwamen?

„The Onion uit de VS was toen al redelijk succesvol met online nieuwssatire. Dat was een belangrijke inspiratiebron. Breder gezien kun je ook zeggen dat het genre opkwam door een overvloed aan nieuws. Sinds de opkomst van internet worden we met nieuws overspoeld. Nieuwssatire is daar een logische reactie op.”

Waarom is dat logisch?

„Mensen vinden het fijn die overdaad af en toe te kunnen relativeren. Daarnaast hebben satirici ook niet zo’n last van de pretentie de waarheid te brengen, zoals serieuze nieuwsmedia. Dat vinden mensen ook prettig. Dat begon overigens ook in Amerika, met Jon Stewart, de presentator van The Daily Show. Die combinatie van een slimme nieuwsanalyse en een duidelijk eigen perspectief, dat is een enorme invloed geweest op komieken over de hele wereld.”

Ik kan me voorstellen dat er in de afgelopen tien jaar ook dagen zijn geweest waarop je hoofd niet stond naar grappen maken. Op de dag na een aanslag bijvoorbeeld.

„We hebben behoorlijk wat van dat soort dagen gehad. MH17, Hebdo, Bataclan, Brussel, Berlijn, noem maar op. Je staat op zo’n dag voor een dilemma; satire gaat over macht en niet over slachtoffers. Dus waar richt je je pijlen op? Het duurt altijd even voordat een discussie op gang komt, waar wij op kunnen reageren. Ik vind het in ieder geval niet oké om een ramp te negeren en andere stukken te plaatsen.”

Na de MH17-ramp schrijft De Speld dat de handelsbelangen in Nederland en Rusland zijn gestorven. Beeld De Speld

Wat doen jullie dan?

„Soms wachten we. De MH17-ramp was het enige geval waarop we een hele dag niks hebben geplaatst. Maar meestal voel ik bij aanslagen juist de plicht om reflectie te bieden.”

„Bij de MH17 ging het in de krant en op tv al vrij snel over handelsbelangen. Toen schreven we, drie dagen na de ramp, dat de handelsbelangen waren gestorven in Nederland en Rusland (‘Kabinet organiseert herdenking voor omgekomen handelsbelangen’, red.). De kritiek die we daarop kregen! Opmerkelijk, omdat diezelfde discussie al was losgebroken onder columnisten. Maar als wij het doen, in de vorm van een grap, dan raakt dat toch een gevoelige snaar. Je wordt een soort barometer van wat kan en wat niet. Dan wordt ons ineens verweten dat we geen grappen over erge gebeurtenissen mogen maken. Ik vind het altijd de grootst mogelijke onzin. Juist tragedie heeft humor nodig.”

Waarom?

„Omdat humor de enige manier is waarop je een soort uitlaatklep of verlichting kan bieden.”

Dus je zal altijd grappen blijven maken, zelfs bij de ergste gebeurtenis?

„Nu verdraai je het. Het gaat niet zozeer om grappen maken bij ernstige gebeurtenissen. Het gaat ons meer om het vinden van een verrassende vorm waarmee je commentaar kan geven op het nieuws. Het is sowieso een misvatting dat satire altijd iets om te lachen is.”

Na de aanval op het satirische weekblad Charlie Hebdo kwam De Speld met een stuk: ‘Geen doden bij satirische aanval’. Beeld De Speld

De afgelopen jaren leek de actualiteit vaak zelf al bizar genoeg. De uitlatingen van Trump, doodsbedreigingen om Zwarte Piet, het a4-tje van Wilders. Het lijkt me lastig om daar dan nog satire over te bedrijven.

„Weet je, in de jaren tachtig of negentig kwam satire er grof gezegd op neer dat de politicus iets serieus zei en de komiek daar dan een grap over maakte. Maar nu is het omgekeerd. We lachen om de politicus en van de komiek willen we een serieuze mening horen. Dat zie je bij John Oliver in de VS en bij Arjen Lubach in Nederland, beide erfgenamen van Jon Stewart.”

„Dan krijg je de gekke situatie dat de nar meer moreel aanzien krijgt dan de keizer. Dat komt ook doordat satirici veel serieuzer, journalistieker zijn geworden. Zoals ze dingen ineens tot op de bodem gaan uitzoeken.”

Zoals Lubach bijvoorbeeld de inlichtingenwet ontleedt en oproept tot een referendum?

„Ja, Lubach en veel andere nazaten van Stewart zijn echt activistisch geworden. Ergens is er iets enorm misgegaan: we nemen politici niet meer serieus en gaan vanwege komieken naar de stembus. Het probleem is natuurlijk dat satirici uiteindelijk niet de wetten maken.”

Zijn vak is ook ingewikkelder geworden vanwege het hyperbolische taalgebruik in het publieke debat, zegt Van den Berg. „Je kan tegenwoordig iets heel genuanceerds zeggen en meteen worden uitgemaakt voor Gutmensch, landverrader of fascist. Dat snijdt in het wapen van de satiricus, omdat uitvergrotingen niet meer werken. Je kunt de overdrijving niet meer zoeken, omdat je al bent ingehaald door de werkelijkheid.”

„Er was zelfs een periode waarin onze grappen de hele tijd uitkwamen. We schreven in 2008 dat Wilders na kritiek op het NOS Journaal nu ook het weerbericht een ‘links pamflet’ noemde. Tot onze verbazing kwam de PVV een jaar later daadwerkelijk met kritiek op het weerbericht, omdat het KNMI klimaatsceptici zou negeren. Of die keer dat we een nieuw product introduceerden: mannenthee, met smaken als Terror Rooibos, Angry Venkel. En ja hoor, even later kwam er daadwerkelijk een merk met stoere mannenthee op de markt.”

En dan krijgt het bescheiden deel van Van den Bergs karakter weer de overhand. „Je moet de invloed van satirici ook weer niet overschatten. Alle komieken in de VS zijn frontaal in de aanval gegaan tegen Trump, maar dat heeft bitter weinig uitgehaald.”

Lubach krijgt hier toch best wat voor elkaar? Dat referendum komt er vanwege zijn programma

„Hij krijgt wat mensen in beweging. Maar ik denk dat hij vooral mensen bereikt die het toch al met hem eens zijn. Enige bescheidenheid is wel op z’n plaats. Onze lezers vinden De Speld ook gewoon vermakelijk, daar moet je niet al te moeilijk over doen.”