Waarom de EU de ‘nucleaire optie’ inzet tegen Polen

Met een „zwaar gemoed” heeft Eurocommissaris Frans Timmermans (Fundamentele Rechten) woensdag een historische stap tegen Polen gezet die er in het uiterste geval toe kan leiden dat het land zijn EU-stemrecht verliest. Aanleiding is de vergaande politieke bemoeienis van Warschau met rechterlijke benoemingen. De Commissie concludeert dat de Poolse rechtsstaat in groot gevaar verkeert.

Een felle, geëmotioneerde Timmermans zette tijdens een persconferentie uiteen dat hij na twee jaar delibereren met de Poolse regering niet anders kan dan ‘artikel 7’ uit het EU-verdrag in gang zetten, populair aangeduid als de ‘nucleaire optie’. „Helaas zijn onze zorgen alleen maar groter geworden.” EU-lidstaten en het Europees Parlement moeten nu de komende maanden gaan bepalen of ze de analyse van de Commissie onderschrijven. Volgens ingewijden is de kans groot dat dit gaat gebeuren.

De deur wordt nog niet helemaal dichtgegooid. Parallel aan het lanceren van de procedure wordt – voor de vierde maal – een lijst met aanbevelingen naar Warschau gestuurd. Polen krijgt drie maanden de tijd om die uit te voeren. Doet het dit, dan kan de Commissie besluiten om ‘artikel 7’ weer op te bergen. Timmermans verwierp daarom stellig de suggestie dat zijn Commissie nu al vol op het orgel gaat. „Dit is geen nucleaire optie, maar, opnieuw, een poging om een dialoog te beginnen.”

Timmermans benadrukte dat zijn besluit niet gericht is tegen Polen of de Poolse burgers. Hij noemde de EU-uitbreiding in 2004 „de belangrijkste gebeurtenis” sinds de Tweede Wereldoorlog, omdat hiermee een einde kwam aan de „tweedeling in Europa”. „De EU kan niet zonder Polen bestaan.”

Gekneveld

Maar de in totaal dertien wetten waarmee de huidige Poolse regering niet alleen het Constitutionele Hof heeft gekneveld, maar ook het Hooggerechtshof, regionale rechtbanken en de Raad van de Rechtspraak, die een sleutelrol speelt bij de benoemingen van rechters, zijn onacceptabel.

Timmermans spreekt van „een volledige reset”, die door een hele trits aan internationale organisaties – van de Raad van Europa tot de Verenigde Naties – in strijd is verklaard met basale juridische principes en die nu al ernstige gevolgen heeft. Een in juli aangenomen wet geeft de Poolse minister van Justitie tot medio februari het recht om, zonder opgaaf van reden, plaatselijke rechtbankvoorzitters te ontslaan. Dat is al 25 keer gebeurd. Dagblad Gazeta Wyborcza rekende dinsdag uit dat in totaal „enkele duizenden” rechters op de wipstoel zitten. Door een vrijdag nog aangenomen wet kan bijna 40 procent van de hoogste rechters in Polen tot vervroegd pensioen worden gedwongen.

Tot op het laatst was er de hoop dat Polen aanleiding zou geven tot het opschorten van de beslissing, door bijvoorbeeld de Commissie te benaderen met een uitgestoken hand. Maar volgens Timmermans is er geen sprake meer van ,,een betekenisvolle dialoog”, ondanks 25 brieven van zijn kant. Ook de recente regeringswissel in Warschau heeft niets veranderd. De nieuwe premier Mateusz Morawiecki stelde zich in de afgelopen week juist onwrikbaar op en herhaalde het bekende Poolse standpunt: dat de Poolse rechtspraak na de val van het communisme in 1989 onvoldoende zou zijn gezuiverd.

Interne markt

Timmermans zei woensdag nadrukkelijk dat dit heel wel mogelijk is. „We bestrijden het recht van een staat om het juridische apparaat te hervormen geenszins, en misschien is dat in Polen ook nodig.” Maar volgens hem valt de wijze waarop het in Polen gebeurt - massaal, ingrijpend en zonder significant debat - niet te rechtvaardigen. De Europese, op wetten gestoelde interne markt kan niet goed functioneren als in één land de scheiding tussen politiek en rechtspraak wordt opgeheven.

Dat de Commissie lidstaten om een oordeel vraagt is zonder precedent. In 2000 stelde de EU weliswaar ‘diplomatieke sancties’ in tegen Oostenrijk, na het aantreden van een coalitie met de extreemrechtse FPÖ van Jörg Haider, maar dit gebeurde op een golf van verontwaardiging. Na die episode, die Oostenrijkse kiezers overigens verder in de armen van die partij dreef, werd het huidige artikel 7 gecreëerd. Omdat ook dit artikel als vrij radicaal te boek staat, werd in 2014 afgesproken dat de Commissie eerst uitgebreid in dialoog moet treden met een land, voor het kan worden aangeroepen.

Timmermans noemde de afgelopen twee jaar „frustrerend”, ook omdat hij door sommige, door de Poolse staat gedomineerde media stelselmatig als „een gek” wordt neergezet, die een eenzame kruistocht voert. Hij sprak woensdag de verwachting uit dat de rugdekking van lidstaten er alsnog komt. Dat Polen zijn stemrecht ook echt verliest lijkt overigens niet waarschijnlijk. De Hongaarse premier Viktor Orbán heeft herhaaldelijk gezegd zo’n besluit, dat met unanimiteit genomen moet worden, te zullen vetoën.

Dat neemt niet weg dat lidstaten Polen wel pijnlijk terecht kunnen wijzen door de conclusies van de Commissie over te nemen: voor die tussenstap volstaat een viervijfde meerderheid (ten minste 22 van de 28 EU-landen). De Franse president Macron en de Duitse bondskanselier Merkel zeiden vrijdag al, na afloop van de EU-top in Brussel, dat ze de Commissie zullen steunen.