Calculerend gedrag mag, zolang je het nog aan jezelf kunt uitleggen

De gewone Nederlander houdt de overheid maar bezig. Steeds gevaarlijker vuurwerk verbieden ligt gevoelig, net als uit- en afspraken over het Sinterklaasfeest. Maar ook op terreinen die van oudsher tot de overheid behoren, lijkt de overheid met burgers in haar maag te zitten.

Neem de belastingdienst, die onlangs meldde dat gemiddeld ongeveer één op de negen burgers in zijn belastingaangifte ‘fouten’ maakt; een best grote minderheid. Foutjes die opzettelijk of per ongeluk worden gemaakt, per saldo vaker persoonlijk voordeel dan nadeel opleverend. Wie helemaal geen belastingaangifte doet, valt trouwens buiten de steekproeven waarop deze cijfers zijn gebaseerd. Veel passages in de documenten die de belastingdienst meestuurde, zijn grijsgemaakt: inzicht in de handhavingsstrategie van de belastingdienst zou ‘calculerend aangiftegedrag’ van burgers aanwakkeren.

Overweldigd

Volgens de Autoriteit Consument en Markt calculeren de meeste Nederlanders trouwens juist te weinig. Zo’n driekwart van de bevolking betaalt namelijk teveel voor de zorgverzekering, berichtte de ACM vorige week. Beter zoekwerk zou velen een nagenoeg vergelijkbare polis opleveren voor gemiddeld 100 euro per jaar minder. En toch switcht elk jaar maar zo’n 6 procent. De rest blijft zitten omdat ze tevreden zijn, of juist onzeker, inert of overweldigd door de stroom soms misleidende informatie. De consument doet daarmee niet alleen zichzelf tekort, maar ook de markt en uiteindelijk ons allemaal, redeneert de ACM. Tijd voor actie: de ACM zoekt oplossingen en u mag meedenken.

Beetje fraude

Dat we vaak maar wat doen als het gaat om voordeeltjes binnenhalen of juist laten liggen, verbaast ook weer niet. Belastingregels en zorgpolissen zijn zo complex dat een foutje zo gemaakt is. Bovendien ligt het in de aard van de mens om de werkelijkheid te ‘verbloemen’ schreef hoogleraar sociale psychologie Dan Ariely een paar jaar terug in zijn boek The Honest truth about Dishonesty, How We Lie to Everyone--Especially Ourselves (‘Heerlijk Oneerlijk’ in de Nederlandse vertaling). Dat doen we trouwens meestal niet onbekommerd, maar begrensd. Dat ontdekte Ariely door een reeks experimenten die hij uitvoerde met mensen die moeilijke matrixen in te korte tijd moesten oplossen (tekst vervolgt onder video).

De deelnemers werden betaald naar rato van het aantal goede antwoorden. Ze mochten zelf het aantal goede antwoorden opgeven en omdat ze dachten dat ze niet gecontroleerd werden, fraudeerden de meesten. Een beetje. Die fraude nam opmerkelijk genoeg af als de te verdienen bedragen stegen: kennelijk moest het niet te gortig worden. Mensen, wij dus, proberen volgens Ariely niet alleen voordeeltjes te scoren, we willen onszelf, al rechtvaardigend en verhalen vertellend, in de spiegel kunnen blijven kijken.

Handelingsvaardig

De meeste mensen houden ook niet van het gevoel te liegen of ‘ergens mee weg’ te komen, blijkt uit de prachtige studie Morality and the Regulation of Social Behavior: Groups as Moral Anchors (2017) van hoogleraar sociale psychologie Naomi Ellemers. Daarin onderzoekt zij systematisch de vele grote invloeden en ogenschijnlijke kleinigheden die maken dat mensen zich wel of niet volgens regels gedragen. De invloed van de omgeving is enorm, maar ook zo’n kleine alledaagsheid als vermoeidheid heeft impact. Fascinerend is de paradox dat mensen moreel gedrag van zichzelf en anderen zó óntzettend belangrijk vinden, dat ze zelf na een beschuldiging van een morele overtreding haast automatisch in de verdediging en ontkenning schieten. Morele schuld voelt vaak als iets onherstelbaars; mensen horen nog liever dat ze incompetent zijn.

Moreel zelfbeeld

Andersom blijkt dat wie mogelijkheden ziet zijn morele zelfbeeld te herstellen, eerder tekortkomingen durft toe te geven. Wie weet biedt dat ook de overheid een handreiking voor de handhaving: bijvoorbeeld door mensen te helpen een positief zelfbeeld in stand te houden.

Dit mechanisme – bagatellisering en verdediging van het eigen gedrag - geldt nog sterker voor groepen; bijvoorbeeld wanneer anderen te lijden hebben (gehad) onder de groep waartoe wij behoren. Omwille van dat o zo belangrijke zelfbeeld is het eerst kunnen zien van concrete gedragsalternatieven en behoud of herstel van het zelfbeeld vaak cruciaal om toe te kunnen en durven geven. Deze zomer stipte Ellemers in NRC dan ook aan dat praktische oplossingen uiteindelijk meer kunnen opleveren dan de morele kaart te spelen, zoals in de zwarte pietdiscussie, omdat mensen daardoor eerder ‘op slot gaan’ dan in beweging komen.

Petra Jonkers is politicoloog en rechtssocioloog. Eerder publiceerde zij over gedrag en kwaliteit van regelgeving. De Gedragscolumn verschijnt wekelijks en wordt geschreven door sociale wetenschappers.