Politiestaat intact, geweld net zo normaal, satire nog steeds verboden

‘Kameraad Fatso’ werd gered door een sandwich met kip en mayonaise. Hij vertelt het met een glimlach. Maar de ervaringen van de beroemdste satiricus van Zimbabwe in deze tumultueuze week zijn een dwingende waarschuwing aan iedereen die denkt dat met de machtsgreep van de militairen alles goed zal komen.

De militairen stuurden deze week soldaten en pantserwagens naar strategische plekken in de hoofdstad Harare. In de 37 jaar sinds de onafhankelijkheid leek het einde van het tijdperk-Mugabe nog nooit zo nabij.

Maar optimisme over een omwenteling is gevaarlijk naïef, vindt kameraad Fatso. De politiestaat is intact. „Dezelfde politieagenten als vroeger zijn nog actief.’’ Kameraad Fatso is een nom de guerre, zijn artiestennaam. Zijn echte naam is Samm Farai Monro. Hij is dichter, rapper, komediant en televisiemaker. Hij spreekt vloeiend Shona. Hij is wit. We ontmoeten elkaar in een lunchcafé in Avondale, een buitenwijk van Harare. Ze schenken er grote caffè lattes en hebben pain au chocolat. Er wordt omhelsd en er zijn schouderklopjes.

We leerden elkaar kennen begin 2008, toen er óók verandering in de lucht hing in Zimbabwe. De oppositie onder leiding van Morgan Tsvangirai had opmerkelijk succes geboekt bij de verkiezingen in maart van dat jaar. Zijn MDC had regeringspartij Zanu-PF verslagen bij de parlementsverkiezingen en president Mugabe was woest over het verraad van zijn ondankbare volk. In de buitenwijken van Harare hielden jeugdmilities razzia’s in oppositiebolwerken. Honderden activisten verdwenen spoorloos. Velen werden gemarteld op afgelegen boerderijen. Sommigen werden standrechtelijk geëxecuteerd. Kameraad Fatso kende veel van de slachtoffers. Hij maakte muziek met hen.

We ontmoetten elkaar in het holst van de nacht, in een huis in Highfields, een arme buitenwijk. Er werd gesproken op fluistertoon. Het geweld dat leger, politie en jeugdmilities loslieten op de oppositie was zo buitensporig dat de oppositie zich terugtrok uit de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Mugabe won en lokte de oppositie in een regering van nationale eenheid. De rest is geschiedenis.

Op de vlucht

Nu hebben we hetzelfde gesprek als toen. Wat gaat er in Zimbabwe gebeuren? Fatso glimlacht verlegen en bestelt een sandwich met kip en mayonaise. Hij kijkt ongemakkelijk om zich heen. Hij is op de vlucht.

Afgelopen dinsdag vielen agenten van de Criminal Investigation Department de kantoren van zijn redactie binnen, het Magamba Network. Magamba organiseert kunstfestivals en maakt Zambezi News. Op dit televisiekanaal bestrijden ze president Mugabe, zijn regering, maar ook de falende oppositie met een taal die politici niet spreken: satire. „We produceren een satirisch televisieprogramma dat niet toegestaan is op televisie”, grapt hij. Zambezi News is alleen online te bekijken.

Dinsdag was een ongewone dag. Over de hele wereld waren schokkerige beelden te zien van pantserwagens op weg naar de hoofdstad. Het leger stond overduidelijk aan de kant van vicepresident Emmerson Mnangagwa, die Mugabe een week eerder na decennia trouwe dienst de laan had uitgestuurd. Dat was verraad aan de oude kameraden die Mugabe in 1980 aan de macht brachten. Nu lag de weg wijd open voor de presidentiële ambities van de generatie die geen enkele rol in de onafhankelijkheidsstrijd had gespeeld. Zij noemen zich Generatie 40, naar de leeftijd van de hoofdrolspelers – ook al is hun boegbeeld Grace Mugabe al 52.

Terwijl analisten over elkaar heen buitelden om de gebeurtenissen te duiden, haalden agenten de redactie van Magamba Network overhoop. Kameraad Fatso was er niet: hij zat net aan zijn sandwich met kip en mayonaise. De meeste computers werden geconfisqueerd. „Waar is Comrade Fatso?”, vroeg een van de agenten nog. „Ach, die krijgen we nog wel.”

Voor Fatso is de inval een belangrijk signaal. „Dit toont aan dat mensen te snel zijn met het vieren van de verandering die nu plaatsvindt”, zegt hij na zijn derde hap. „De staat is nog steeds intact. De CID is de meest serieuze afdeling van de politie, en die doet nog steeds zijn werk.”

Twee weken geleden werd een van de tekstschrijvers van Zambezi News, de 25-jarige Martha O’Donovan, gearresteerd. De agenten zeiden dat ze alleen maar even met haar wilden praten. Maar op het bureau kreeg ze te horen dat ze wordt aangeklaagd voor „belediging van de president” en „poging een democratisch gekozen regering omver te werpen”.

Aanleiding was een tweet waarin stond dat „Zimbabwe wordt geleid door een egoïstische en zieke man”. O’Donovan ontkent dat zij die tweet schreef, maar de regeringspers vent haar Amerikaanse afkomst uit: een westers complot tegen een zwarte regering.

Bij de recente inval was de politie ook op zoek naar mogelijk bewijsmateriaal tegen Donovan. Het signaal is helder: de nieuwe machthebbers zijn net zo min van satire gediend als de oude machthebbers. Of: de nieuwe macht ís niet nieuw maar een bestendiging van de oude macht. Met dezelfde autocratische ideeën, met dezelfde neiging tot geweld. De omwenteling in Zimbabwe is geen revolutie van democraten, maar van oudgedienden die hun macht dreigden te verliezen en hebben ingegrepen.

De president is al eerder en veel langer gegijzeld. Kameraad Fatso herinnert aan de gewelddadige verkiezingen in 2008. Toen duidelijk werd dat regeringspartij Zanu-PF de parlementsverkiezingen had verloren, grepen de militairen in. Volgens de geschiedschrijvers zou Mugabe zelfs bereid zijn geweest af te treden na het verlies van maart 2008. Maar de generaals dwongen hem te blijven. Mugabe is hun boegbeeld. Zonder hem zouden ook zij alles kwijtraken.

Tien jaar dáárvoor speelde dat scenario ook al. Mugabe verloor het referendum dat hem als president meer macht had moeten geven. Het was eind jaren negentig en de Movement for Democratic Change van Morgan Tsvangirai kreeg het volk achter zich. Mugabe zocht razendsnel een zondebok en richtte zijn pijlen op de witte boeren, die voor het oog van de camera betaalcheques hadden overhandigd aan de nieuwe oppositie. Het leger deed de rest: ‘de oorlogsveteranen’ namen de landerijen over en verjoegen de boeren.

Lachen

Kameraad Fatso zag het allemaal gebeuren. Het was voer voor zijn raps, zijn gedichten en zijn satire. Maar hij maakt zich voor het eerst in zijn lange carrière zorgen over die baan. Hoe diep de crisis in Zimbabwe ook was, ze konden het tenminste weglachen.

Nu zitten hij en zijn collega’s ondergedoken. Martha O’Donovan is op borgtocht vrijgelaten, maar heeft huisarrest, net als de president. Is het lachen Zimbabwe nu voorgoed vergaan?

Toch klinkt hoop door in zijn verhaal. „We snakken naar verandering. In dat opzicht is dit een goed moment: dit kan het einde zijn van Robert Mugabe. Maar alles valt of staat bij de overgang en verkiezingen. Of we eindigen met een militaire junta net als gebeurde in Egypte.”

Er is een belangrijke reden dat Fatso niet gelooft dat Zimbabwe die route zal nemen. De ontslagen vicepresident Emmerson Mnangagwa is niet populair onder Zimbabweanen. Hij verloor meerdere verkiezingen van de oppositie in zijn eigen kiesdistrict. Mnangagwa heeft vuile handen: begin jaren tachtig leidde hij de strafcampagne in het zuiden van het land waarbij naar schatting 20.000 Ndbele’s om het leven kwamen.

En Mnangagwa is niet het respectabele gezicht dat Zimbabwe nodig heeft om uit de crisis te komen; de economie kan alleen gered worden door een legitieme leider die de steun heeft van de internationale gemeenschap waardoor de pariastaat Zimbabwe weer geaccepteerd wordt. Daarvoor is een overgangsregering noodzakelijk met alle spelers op het politieke toneel, inclusief de oppositie. „Het leger weet dit. Ze hebben investeerders nodig. Zelfs een klein beetje verandering kan daar al voor zorgen, zoals gebeurde in 2009 met de regering van nationale eenheid tussen Mugabe en de oppositie.”

Om maar te zeggen: Zimbabwe kan niet dieper zinken dan nu. En terwijl leger en diplomaten onderhandelen over een gracieuze uitweg voor Mugabe, denkt Kameraad Fatso alweer na over zijn volgende programma.

„Ik denk dat we morgen gaan beginnen aan onze extra aflevering.” Het thema: de staatsgreep die geen staatsgreep mocht heten. Als de gebeurtenissen in Zimbabwe niet zo echt waren, zou het geweldige komedie zijn.