Aan de kwaliteit van schilder Pyke Koch doet de oorlog niets af

Andreas Koch (47) was 21 toen zijn grootvader Pyke overleed. Hij kende hem, schrijft hij in het eerste hoofdstuk van De Wereld van Pyke Koch, als „gevoelig, intelligent en geestig”. Tegelijk zag hij als jongen al dat Pyke Koch (1901-1991) „een complexe wereld met zich meedroeg”. Voor de oorlog, en ook nog in het eerste jaar daarvan, had hij toegegeven aan fascistische sympathieën.

Over die tijd, en over het jaar na de oorlog waarin hij een expositieverbod had, praatte hij niet met zijn kleinzoon („hij was afstandelijk”), elders evenmin: interviews gaf hij nauwelijks. Pyke, zoals Andreas hem altijd noemde, „had geen boodschap aan de kunstenaar als publiek figuur”.

Meer grijstinten

In 2012 richtte Andreas Koch de Pyke Koch Stichting op, PKS. Doelstelling: het ontsluiten van het volledige archief, de verschijning van een biografie, en „zorgen dat er nu eindelijk eens groei in de discussie over hem komt”. Koch, zelf historicus: „Pyke verdedigde zich nooit, hij vond niet dat hij verkeerd had gehandeld. Het beeld van hem blijft daardoor nog steeds even zwart, terwijl de discussie over de oorlog steeds meer grijstinten krijgt.”

Serene portretten

Zaterdag begint in het Centraal Museum in Utrecht een indrukwekkende tentoonstelling over Pyke Koch. De Wereld van Pyke Koch is het boek dat erbij hoort. Er zijn ruim zestig werken van hemzelf te zien, niet alleen bekende (Nocturne, Bertha van Antwerpen, De grote contorsioniste), maar ook drie bijna serene portretten die hij na de oorlog maakte van freule van Boetzelaer (Portretten van jkvr. J.C. van Boetzelaer). Tussendoor een stuk of veertig doeken van tijdgenoten: Carel Willink, Charley Toorop, Otto Dix, Ernst Fritsch, Christian Schad. Documentairemaker Ad van Liempt stelde drie filmpjes samen met tijdsbeelden, waarvan één over de aanloop naar de oorlog.

Aristocraat

Hoe ingewikkeld het debat over wit, zwart en grijstinten is, bewijst wel de weigering van Peter Koch, zoon van Pyke en vader van Andreas, om het tentoonstellingsboek in ontvangst te nemen. Hij is er overigens wel bij, aanstaande vrijdagmiddag op de opening. Andreas Koch begrijpt de weigering, zegt hij. Volgens hem heeft die onder meer te maken met het verband dat het museum legt met het heden. „Nu het rechts-populisme groeit, heeft een terugblik op het interbellum aan urgentie gewonnen”, stelt de aankondiging van de tentoonstelling. Koch: „Maar Pyke was geen populist. Hij was een patriciër, een aristocraat die de wereld zoals hij die kende wilde behoeden

voor de ondergang.”

De mens achter de schilder

De PKS van Andreas Koch heeft meegeholpen bij de totstandkoming van de tentoonstelling over Pyke Koch. „Deze tentoonstelling komt voor het eerst een beetje in de buurt van hem als mens”, vindt hij. Maar ook: „Geef je dan context die nuanceert – of leg je in die context toch weer een bepaalde klemtoon?”

Zelf heeft hij moeite met het beeld dat het museum koos voor het tentoonstellingsaffiche: Zelfportret met zwarte band (1937). „Waarom niet het portret dat hij maakte van mijn grootmoeder Heddy, Portret H.M. de Geer? Dat werk is ook beeldbepalend.”

Culturele restauratie

Conservator Marja Bosma (61) van het Centraal Museum heeft, zegt ze, „inderdaad gedacht: het portret van zijn vrouw zou ook kunnen”. Maar toen herinnerde ze zich de laatste overzichtstentoonstelling over Pyke Koch, in 1995 in Boijmans van Beuningen. „In de catalogus daarbij werd met geen woord gerept over de oorlog, maar in alle recensies werd die meteen weer opgerakeld. Het is een periode in zijn leven die je niet kunt ontkennen. En dan is het maar beter een half open deur helemaal open te duwen.”

Ook zij heeft een hoofdstuk geschreven in De Wereld van Pyke Koch, dat onder meer gaat over hoe hij is beïnvloed door de vroege renaissance. Haar viel op: de zwarte band lijkt op de witte hoofdbanden die je ziet op een vijftiende-eeuws fresco van Piero della Francesca.

Bosma: „Pyke Koch koesterde het ideaal van een maatschappelijke en culturele restauratie: daar ging het hem om.” Ook Mieke Rijnders, zijn biograaf, gelooft dat over hem: „Of men nu koos voor links of rechts, het activisme kwam voort uit idealisme.” Pyke Koch hoorde volgens haar „bij de groep die een al dan niet denkbeeldig gevaar zag, dat de westerse beschaving bedreigde”.

Intrigerend en complex

Het is de bedoeling van de tentoonstelling dat je „als bezoeker beter gaat begrijpen hoe iemand in een ingewikkeld tijdsgewricht tot zulke overtuigingen kan komen”, zegt Bosma. Daarnaast wil de tentoonstelling de kwaliteit van het werk laten zien, bijvoorbeeld door Kochs portret van Heddy Koch te hangen naast Wilma (1932) van Carel Willink.

Andreas Koch: „Zijn werk is intrigerend en complex, daar doet de oorlog niks aan af.”