Zij wil Erdogan uit zijn paleis verdrijven

‘Iedereen heeft het over Erdogan. Maar wat als ik de volgende president van Turkije word?” Aldus Meral Aksener, de nieuwe ster van de Turkse oppositie.

Het leek grootspraak toen Aksener tegen de BBC suggereerde dat ze president kon worden. Het was eind maart, enkele weken voor het referendum over het presidentiële systeem. Toch was het citaat niet totaal uit de lucht gegrepen. Aksener wordt gezien als een serieuze bedreiging voor Erdogan bij de presidentsverkiezingen van 2019. In de campagne voor het referendum ontpopte ze zich tot een van de prominentste en effectiefste critici van de grondwetswijziging.

De 61-jarige Aksener presenteert zich met haar broekpakken en haar kortgeknipte rode haar als een sterke, moderne vrouw. Ze is getrouwd en heeft een kind. Dat ze zich staande houdt in de conservatieve mannenwereld van de Turkse politiek heeft haar alom respect opgeleverd. Vandaar haar bijnaam IJzeren Dame, een verwijzing naar Margaret Thatcher.

In de campagne voor het referendum liet ze zich niet van de wijs brengen, ook al werd ze geregeld bedreigd of tegengewerkt door de lokale autoriteiten. Zo werd tijdens een bijeenkomst in een hotel in Çanakkale ineens de stroom afgesloten. De eigenaar vreesde dat de autoriteiten zijn hotel zouden sluiten. Dus moest Aksener haar toespraak houden bij het licht van mobiele telefoons.

Ondanks dit soort intimidaties trokken Akseners optredens duizenden mensen, jong en oud, seculier en religieus, progressief en nationalistisch. „Politieke manifestaties trekken normaal vooral partijleden”, zegt Okay Karaman, die haar vergezelde tijdens de campagne. „Maar nu kwamen er opmerkelijk veel vrouwen en aanhangers van andere partijen kijken.”

De succesvolle campagne vormde de opmaat voor haar eigen partij: IYI Parti (‘Goede Partij’). Die werd twee weken terug onder grote belangstelling gelanceerd. Sinds de oprichting van Erdogans AKP in 2001 is er in Turkije geen nieuwe partij meer geweest die de politieke verhoudingen zo op zijn kop kan zetten. Volgens een peiling kan de IYI Parti alle gevestigde partijen stemmen kosten. De partij komt uit op bijna 20 procent, waarmee ze de sociaal-democratische CHP zou voorbijstreven als grootste oppositiepartij.

Wat verklaart Akseners aantrekkingskracht? Tot voor kort was ze nog lid van een partij die door veel Turken wordt gezien als fascistisch. De kleine, ultranationalistische MHP is de partij van de Grijze Wolven, een jeugdbeweging met een historie van straatgevechten, politieke moorden en criminaliteit.

Straatvechten en politieke moorden

Aksener was een ‘Asena’, zoals vrouwelijke Grijze Wolven worden genoemd, naar een wolvin uit de Turkse mythologie. Ze maakte vaak het Grijze Wolven-teken.

Dat een politicus met deze achtergrond kan uitgroeien tot een potentiële bedreiging voor Erdogan zegt veel over de Turkse politiek, die van oudsher wordt gedomineerd door centrum-rechtse partijen. Dat Aksener voortkomt uit deze traditie vergroot haar electorale kansen juist.

Tijdens haar studie geschiedenis in Istanbul (haar bijnaam op de universiteit was ‘Wandelende Bibliotheek’) was ze als Grijze Wolf actief. Ze werkte als universitair docent voordat ze de politiek in ging, eerst voor de centrum-rechtse Democratische Partij maar sinds 2001 voor de MHP. In de jaren negentig deed ze bestuurlijke ervaring op als minister van Binnenlandse Zaken onder de islamistische premier Necmettin Erbakan, de leermeester van Erdogan.

Aksener trekt vooral Erdogan-haters.

„Bestuurlijke ervaring is belangrijk”, zegt Hakan Ayaz, directeur van het Instituut van de 21ste Eeuw in Istanbul, een nationalistische denktank verbonden aan de IYI Parti. „Voor Turken heeft de staat een centrale rol, zoals een vader in het gezin. Ze moeten erop kunnen vertrouwen dat een politicus daarmee kan omgaan.”

Akseners ministerschap kwam in 1997 abrupt ten einde, toen het leger Erbakan tot aftreden dwong en zijn regering ontbond. Ze verzette zich fel tegen deze ’postmoderne coup’ – ook al werd die gepleegd door seculiere nationalisten als zijzelf. Ze wist dat een militaire machtsgreep alleen maar narigheid zou brengen.

Dit leverde Aksener veel respect op in religieuze kringen, zegt journalist Kemal Can, auteur van vier boeken over de MHP en centrum-rechts in Turkije. Toch betwijfelt hij of religieuze kiezers op haar gaan stemmen. Hoewel ze zich presenteert als praktiserend moslim, en haar toespraken kruidt met religieuze uitspraken, is ze volgens Can niet authentiek. „Ze roept geen negatieve gevoelens op, maar als seculiere vrouw zonder hoofddoek wordt ze niet gezien als een van hen.”

Lees ook het opiniestuk Erdogans macht is precair

De taal van het volk

Dat Aksener desondanks alom gerespecteerd wordt, dankt ze deels aan de tijd dat ze voor de MHP vicevoorzitter van het parlement was (2007-2015). Ze was geliefd vanwege haar humor, onpartijdigheid, en de kordate wijze waarop ze debatten leidde. Bovendien is ze een begaafd spreker, die complexe zaken kan verwoorden in de taal van het volk.

Akseners groeiende populariteit leidde tot frictie met MHP-leider Devlet Bahçeli. Toen ze vorig jaar een gooi deed naar het partijleiderschap, zette hij haar uit de partij. Het leidde tot een schisma binnen de MHP. Partijleden die Aksener steunden, moesten ook vertrekken. „Ik was 38 jaar lid van de MHP, en ineens was ik een verrader”, zegt Karaman, een leider van de Grijze Wolven in Fatih, een conservatieve wijk in Istanbul. „Ik huilde toen ik mijn partijlidmaatschap opzegde.”

Karaman bleef Aksener trouw en sloot zich aan bij haar nieuwe partij. „Ik ben er sterk van overtuigd dat zij de enige politicus is die een eind kan maken aan de alleenheerschappij en het parlementaire systeem kan herstellen.”

Aksener trekt vooral Erdogan-haters. Ze zou kunnen uitgroeien tot de kandidaat die de oppositie verenigt. Maar vooralsnog weten de meeste kiezers niet waarvoor ze staat. Haar partijprogramma is op veel punten vaag. Belangrijkste thema’s: terugkeer naar het parlementaire systeem, beëindiging van de noodtoestand, en vergroting van de persvrijheid.

„Aksener ontbeert ervaring op het gebied van de economie en buitenlands beleid”, zegt journalist Can. „Dat zijn nu de belangrijkste onderwerpen. Ze heeft wel goede adviseurs, maar ze geen nog niet laten zien dat ze grip heeft op deze thema’s.”

Dat ze een vrouw is, werkt in haar voordeel. „Op het platteland bepalen vrouwen op welke partij de familie stemt”, zegt Ayaz van de denktank. „Bovendien kunnen aanvallen op Aksener als een boemerang terugslaan. Erdogan heeft een onbeschofte stijl. Als hij Aksener beledigt, zal dat bij veel mensen slecht vallen.”

Vooralsnog houdt Erdogan zijn kruit droog. Dat geldt niet voor de regeringsgezinde pers, die Aksener voortdurend in verband brengt met de Gülenbeweging. Haar antwoord: „Als ze naar rechts kijken, zien ze veel vrienden en familie die gülenist zijn. Als ze naar links kijken, zien ze hetzelfde. En als ze in de spiegel kijken, dan zien ze de echte gülenisten.”

Correctie (13/11 10:29 u.): In een eerdere versie werd de naam van Aksener in het inzetje foutief geschreven als Aslener.