Promotiecommissie zelden vervangen

Hoe vaak ontstaat er aan Nederlandse universiteiten onenigheid over een proefschrift, zoals het geval was bij Onno Blom? Blom promoveerde vorige maand aan de Universiteit Leiden op een biografie over Jan Wolkers. NRC beschreef zaterdag dat de promotiecommissie – de commissie die een proefschrift beoordeelt – ontevreden was over de kwaliteit van Bloms proefschrift. Ze werd vervolgens ontbonden. De nieuw aangestelde commissie gaf wel haar goedkeuring.

„Zoiets komt hoogst zelden voor”, zegt Gab van Winkel, die aan de Wageningen Universiteit promotieonderzoek doet naar de veranderde traditie in het promoveren tussen 1920 en nu. „Alleen al het vervangen van één lid van de promotiecommissie is zeer uitzonderlijk.”

Dat zegt ook Theo Rasing, hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij zat een commissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen voor die vorig jaar een rapport uitbracht over promoveren in Nederland. „Ik ken geen geval waarbij ook maar één lid van de promotiecommissie werd vervangen.” Wel komt het volgens hem vaker voor dat leden kritiek hebben, en dat de promovendus het proefschrift aanpast. „Dat kost dan een paar maanden, misschien een half jaar extra. Maar de commissie blijft intact.” Soms is er ook extra werk omdat de promotor de lat heel hoog legt. Rasing: „Die wil nóg een onderzoekje, nóg een artikel. Dan moet je de promovendus juist beschermen tegen de promotor.”

Botsende paradigma’s

In de wetenschap wordt kwaliteit van onderzoek altijd beoordeeld door andere wetenschappers. Vakgroepen worden doorgelicht door een externe visitatiecommissie. Tijdschriften laten artikelen controleren door vakgenoten. Bij proefschriften vervullen de promotor en de promotiecommissie die controlefunctie. De promotor is zelf vaak nauw betrokken en heeft dus persoonlijk belang bij publicatie. De reputatie van de promotor is ook gebaat bij véél promoties, maar niet als ze slecht of middelmatig zijn. Zoiets blijft nooit geheim. De mensen in de promotiecommissie functioneren als vertegenwoordiging van de bredere wetenschappelijke gemeenschap.

Als er in die promotiecommissie al problemen ontstaan, zegt Van Winkel uit Wageningen, is dat terug te leiden tot „botsende paradigma’s”. Het kan dat leden van de commissie totaal andere theorieën aanhangen, zegt hij. „Zoiets doet zich in de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen eerder voor dan in de natuurwetenschappen.”

Rolf van Wegberg kan zich daar wel iets bij voorstellen. Hij is promovendus en voorzitter van het Promovendi Netwerk Nederland. Want in de natuurwetenschappen is het proefschrift meestal een verzameling van al gepubliceerde artikelen. „Die artikelen hebben al een controle gehad, door het tijdschrift. Dus zal de promotiecommissie dan minder snel opmerkingen hebben.”

In het geval van Blom lijkt er sprake van een verschil van inzicht. De eerste commissie, die hoofdzakelijk uit neerlandici bestond, verwijst naar de wetenschappelijke eisen die in het promotiereglement van de Universiteit Leiden staan opgesomd. Maar die criteria zijn geen verplichtingen. Er staat dat de promotiecommissie er „in het bijzonder aandacht aan” besteedt. De tweede commissie, waarin meer historisch letterkundigen zaten, ging wel akkoord met de opzet.

Algemene regels voor het promotietraject zijn er in Nederland niet. In Groningen bestaat de promotiecommissie – die hier trouwens beoordelingscommissie heet – uit drie personen. In Nijmegen bestaat de manuscriptcommissie uit „een oneven aantal”. Bij de Vrije Universiteit in Amsterdam telt de leescommissie ten minste vijf personen. In dit geval beoordeelt ze het proefschrift „vanuit de probleemstelling zoals overeengekomen tussen promotor en promovendus”. In Nijmegen wordt verwacht dat een proefschrift „nieuw inzicht verschaft”.

Het meten van de kwaliteit van proefschriften is lastig, zegt Van Winkel. Onderzoek naar de rol van beoordelaars is er amper. Hij kent één Noors onderzoek, uit 2015. Daaruit blijkt dat Scandinavische beoordelaars van Noorse proefschriften kritischer zijn dan andere Europese beoordelaars. En die zijn weer kritischer dan niet-Europese beoordelaars. Het strookt met zijn eigen onderzoek – dat nog gepubliceerd moet worden. Wageningse beoordelaars wijzen een proefschrift van de eigen universiteit vaker af dan niet-Wageningse. En commissieleden van buiten adviseren vaker cum laude dan Wageningse leden. „Onze eigen beoordelaars zijn dus strenger.”

Aanvulling (13/11/17 15:49): In een eerdere versie van dit artikel werd de commissie die promotiestudies beoordeeld aan de Rijksuniversiteit Groningen enkel ‘promotiecommissie’ genoemd, dit heet hier echter de beoordelingscommissie. Dit is aangevuld.