NRC checkt: ‘Alleen DDR schafte eerder referendum af’

De aanleiding

Het plan van het nieuwe kabinet om het raadgevend referendum af te schaffen leidt tot veel debat, zeker nadat CDA-leider Sybrand Buma zei dat hij de uitslag over het volgende referendum over de inlichtingendiensten wil negeren. Voormalig PvdA-Kamerlid Niesco Dubbelboer, een van de initiatiefnemers van het raadgevend referendum, is ongelukkig met het voornemen van het kabinet om de referendumwet na één referendum alweer af te schaffen. In Nieuwsuur zei hij op zaterdag 28 oktober dat „er nog nooit een staat in de wereld is geweest die het referendum nadat het is ingevoerd weer heeft afgeschaft”. Met één uitzondering, volgens Dubbelboer: de DDR. We checken of zijn bewering klopt.

Waar is het op gebaseerd?

Dubbelboer, tegenwoordig actief bij de beweging Meer Democratie, zegt in een telefonische toelichting dat hij zich heeft gebaseerd op het boek Directe democratie. Feiten, argumenten en ervaringen omtrent het referendum uit 2007 van de Nederlandse journalist en publicist Arjen Nijeboer en de Belgische wetenschapper Jos Verhulst.

En, klopt het?

Het boek van Nijeboer en Verhulst beschrijft de geschiedenis en werking van referenda in bijvoorbeeld Zwitserland, Californië, België en Duitse deelstaten tot 2007. Bij geen van de beschreven landen of staten, waar het referendum meer of minder succesvol uitwerkte, zijn voorbeelden te vinden van referenda die na invoering weer werden afgeschaft.

Aan het einde van het boek beschrijven Nijeboer en Verhulst de referendumpraktijk in het voor- en naoorlogse Duitsland. Toen de Duitse Democratische Republiek (DDR) in 1949 werd opgericht, werd de mogelijkheid voor referenda in de grondwet opgenomen. In 1967 was er een referendum over een nieuwe grondwet, die werd goedgekeurd door de bevolking. Een referendum in de DDR betekende volgens de site van het Duitsland Instituut „intimidatie van de bevolking, ideologische propaganda en een vervalste uitslag”. In 1968 werd de bepaling over het referendum volgens Nijeboer en Verhulst „in alle stilte geëlimineerd”.

In de grondwet van de Weimarrepubliek werd in 1919 ook het referendum opgenomen. Tot 1933, het jaar dat Adolf Hitler aan de macht kwam, vonden er drie referenda plaats. In 1935 schafte nazi-Duitsland alle vormen van volksraadplegingen af. De Weimarrepubliek en nazi-Duitsland kunnen echter moeilijk als dezelfde staat worden beschouwd.

Nijeboer zegt in een toelichting dat „hij niet kan uitsluiten” dat er naast de DDR nog een ander voorbeeld op de wereld is van een staat die het referendum weer heeft afgeschaft, maar hij kent zo’n voorbeeld niet, ook niet uit de afgelopen tien jaar. Dit geldt ook voor promovendus Koen van der Krieken van de Universiteit Tilburg, die onlangs nog het boek Democratische zegen of vloek? Aantekeningen bij het referendum publiceerde. Nijeboer zegt ook nog navraag te hebben gedaan bij Andreas Gross, een Zwitserse politicoloog en oud-parlementslid die volgens hem geldt als de bekendste referendum-expert ter wereld. Gross zegt per mail dat hij inderdaad naast de DDR „geen ander geval” kent waarbij het referendum na invoering weer werd afgeschaft. Gross vindt de vergelijking die Dubbelboer maakt wel problematisch omdat de DDR geen democratie was en de volksraadplegingen daar niet te vergelijken zijn met de referenda in democratieën van nu.

Conclusie

Naast de DDR zijn er uit boeken over, en wetenschappelijk onderzoek naar, het referendum geen voorbeelden bekend van staten die het referendum na invoering weer hebben afgeschaft. Hoewel een vergelijking tussen de DDR en Nederland problematisch is, beoordelen we de stelling als waar.

Ook een bewering zien langskomen die je gecheckt wilt zien? Mail nrccheckt@nrc.nl of tip via Twitter met de hashtag #nrccheckt