Hoe twijfel rond MH17 in de hand wordt gewerkt

Aan het eind van de bijeenkomst op de Vrije Universiteit Amsterdam staat een man in het publiek op. Het wordt stil in de collegezaal die in mei 2017 is gevuld met nabestaanden van de MH17-ramp. „Goedendag, mijn naam is Alexandr,” zegt hij in het Russisch, „mijn vraag wordt door een tolk gesteld.”

De nabestaanden dachten dat zij deze avond een lezing zouden bijwonen over de vervolging van de verantwoordelijken van de vliegtuigramp. Nu blijkt opeens dat er iemand in de zaal zit die zegt dat hij het vliegtuig met hun geliefden heeft zien neerstorten.

Via zijn tolk, die naast hem staat, vertelt Alexandr, uit Oost-Oekraïne, dat hij belangrijke informatie heeft over de ramp. Toen de MH17 neerstortte, zag hij namelijk ándere vliegtuigen in de lucht. Die waarneming staat haaks op bevindingen van het internationale onderzoek naar de ramp. De onderzoekers weigeren hem te erkennen als getuige en als asielzoeker, klaagt Alexandr tegenover zijn toehoorders.

Voor de nabestaanden komt het verhaal als een volslagen verrassing. Maar een man die voorin de zaal in het deskundigenpanel zit, wist al precies wat de getuige hier zou zeggen. Sterker nog: hij heeft hem de tekst vooraf gedicteerd. Het is Pieter Omtzigt, Tweede Kamerlid voor het CDA.

Mist rond het onderzoek

Over de toedracht van de MH17-ramp bestaat bij justitie, bij de regering, bij veel deskundigen en bij nagenoeg alle nabestaanden geen twijfel: het vliegtuig werd vanuit Oekraïens rebellengebied neergehaald door een Boek-raket uit Rusland. Zowel de Onderzoeksraad voor Veiligheid als het Joint Investigation Team (JIT) – een onderzoeksteam van Australië, België, Maleisië, Nederland en Oekraïne – kwam tot die conclusie op basis van vele bewijzen zoals radargegevens, satellietfoto’s, getuigenverklaringen en raketscherven in de lichamen van slachtoffers.

Toch wordt drie jaar na de MH17-ramp op sociale media druk gespeculeerd over andere oorzaken. De meeste van deze theorieën worden gevoed door Rusland, dat volgens geheime dienst AIVD desinformatie verspreidt over het onderzoek naar de ramp. Aangenomen wordt dat Rusland dit doet om de betrouwbaarheid van het onderzoek te ondergraven en zo haar verantwoordelijkheid bij de ramp te ontlopen. CDA-leider Sybrand Buma waarschuwde afgelopen weekend nog dat Nederland „niet naïef” moet zijn over Russische desinformatie en vroeg het kabinet om nieuwe maatregelen.

Het verhaal dat er kort voor de crash andere vliegtuigen in de lucht waren, werd na de ramp geopperd door het Russische ministerie van Defensie. Vervolgens verschenen in Russische media verhalen over een Oekraïense straaljager die de MH17 zou hebben neergehaald. Hoewel uit onderzoek blijkt dat in de omgeving van de MH17 geen andere vliegtuigen waren, en Rusland inmiddels zelf radarbeelden heeft vrijgegeven die dit ondersteunen, wordt de theorie nog altijd gevoed door ooggetuigen die her en der opduiken met claims dat zij andere vliegtuigen hebben gezien bij de MH17 – en zo bijdragen aan mist rond het onderzoek.

Zo ook op de nabestaandenbijeenkomst op de VU. De Oekraïense ooggetuige was meegenomen door Jeroen van Rijsbergen, een 34-jarige Amsterdammer die als hobby de MH17-ramp onderzoekt. Van Rijsbergen is al jaren gefascineerd door Rusland. Als het land na de crash wordt aangewezen als schuldige, kan Van Rijsbergen dat niet geloven en gaat hij zelfstandig via internet op zoek naar Oekraïeners uit het rampgebied. Zo komt hij in contact met Alexandr A., inwoner van een dorpje waar een deel van de Boeing neerkwam. Volgens Alexandr kwam dat niet door een Boek-raket. Die raket zou niemand uit zijn dorp hebben gezien. Wél zouden er onbekende vliegtuigen zijn waargenomen op de dag van de ramp.

Maar zijn verhaal rammelt. Alexandr is geen ooggetuige te noemen: op het moment van de crash verbleef hij elders in Oekraïne. Alleen zijn vrouw zou erbij zijn geweest – maar die wil niet praten. Uit het vonnis van zijn Nederlandse asielzaak blijkt bovendien dat Alexandr door Oekraïense autoriteiten al langer wordt verdacht van betrokkenheid bij pro-Russische strijdgroepen, die vanuit zijn bedrijfspand zouden opereren. Toch hecht Van Rijsbergen waarde aan Alexandrs verhaal. Hij mailt het aan Pieter Omtzigt.

Café Weltschmerz

De CDA-politicus heeft zich dan al geruime tijd vastgebeten in het MH17-dossier. Met kritische vragen over de wijze waarop het kabinet met de ramp is omgegaan, heeft hij naam gemaakt als onafhankelijk opererend Kamerlid dat er alles aan doet de onderste steen boven te krijgen. Het leverde hem een verkiezing op tot beste Kamerlid van 2014, lofprijzingen op weblogs en een vierde plek op de CDA-kandidatenlijst in 2017. In 2012 was hij door de partij nog op een onverkiesbare plek gezet, maar op eigen kracht via voorkeursstemmen in de Kamer gekomen.

Er is ook kritiek op zijn opereren. In zijn optredens roept Omtzigt het beeld op van grove misstanden bij het onderzoek naar de ramp. Zo suggereerde hij in maart tegenover online interviewkanaal Café Weltschmerz ten onrechte dat er iets niet in de haak zou zijn met de autopsies op de lichamen. Omtzigts argwanende houding leverde hem dit voorjaar een reprimande op van premier Rutte, die hem verweet „een politiek nummertje” te maken van de MH17-ramp.

Als Omtzigt in 2016 via Van Rijsbergen hoort over de ooggetuige, verwijst hij hem per e-mail door naar het JIT. Alexandr, die inmiddels asiel heeft aangevraagd in Nederland omdat hij in Oekraïne naar eigen zeggen gevaar loopt, wordt in mei dit jaar gehoord door het JIT. Zijn verhaal wordt niet relevant gevonden: hij heeft de ramp niet zien gebeuren en sowieso was al duidelijk dat een raket de crash had veroorzaakt, niet een ander vliegtuig.

Toch blijft Van Rijsbergen zich inspannen Alexandrs verhaal onder de aandacht te brengen. Hij nodigt hem uit voor de bijeenkomst op de VU, en regelt een ontmoeting met Pieter Omtzigt.

Zijn vrouw heeft het gezien. Niet het neerschieten, maar het neerstorten en hoe het uit elkaar brak

Een uur voordat de bijeenkomst voor nabestaanden begint, zitten ze met elkaar aan tafel in de foyer van de VU: Van Rijsbergen, Omtzigt, Alexandr en de tolk. Een geluidsopname van het gesprek is in bezit van NRC. Alexandr vertelt over de vliegtuigen in de lucht tijdens het neerstorten van MH17. Eerst vertelt hij dat hij de crash heeft gezien. „Heb je ook gezien hoe het vliegtuig is neergeschoten?”, vraagt Omtzigt later. Dan antwoordt de tolk namens Alexandr: „Zijn vrouw heeft het gezien. Niet het neerschieten, maar het neerstorten en hoe het uit elkaar brak.” Het wordt vluchtig gezegd, in gebrekkig Nederlands.

Duidelijker vertelt Alexandrs tolk dat hij al door het JIT is gehoord. Hij vertelt dat hij niet alles kon vertellen, maar dat de Nederlandse onderzoekers van het JIT vanuit Duitsland al beschikten over een uitgebreid rapport met zijn getuigenis over de ramp. „Die hadden ze”, constateert Omtzigt daarop. Bij zijn eerdere asielaanvraag in Duitsland heeft Alexandr alles wat hij weet over de ramp namelijk al aan de Duitse politie verteld.

Omtzigt zegt aan het einde van het gesprek dat er genoeg journalisten zijn die Alexandrs verhaal kunnen optekenen. Daarnaast vraagt hij presentatrice Hella Hueck kort voor het begin van de bijeenkomst of de man later het woord mag krijgen. „De bedoeling was dat Alexandr daarna bedolven zou worden onder de journalisten”, vertelt Van Rijsbergen later aan NRC. „We dachten: we planten een zaadje en hopen dat het wordt opgepikt.” Volgens Van Rijsbergen bedacht hij dit opzetje samen met Omtzigt.

Het is 19.49 uur en de lezing is al begonnen als de telefoon van Van Rijsbergen oplicht. In een sms-bericht dicteert Omtzigt wat de Oekraïense getuige straks moet zeggen als hij het woord neemt: „Ik zag het vliegtuig neerstorten. De cockpit kwam 100 meter van mijn huis terecht. Ik zag de slachtoffers, maar ook [...] Oekraïense militaire vliegtuigen die op 17 juli vlogen boven mijn huis. Toch word ik niet als getuige erkend. Bij wie moet ik me melden?”

„Is doorgegeven aan de tolk. Dank”, stuurt Van Rijsbergen terug.

Tegen het einde van de avond krijgt Alexandr het woord en spreekt de tolk de tekst uit die door Omtzigt is opgesteld. Het Kamerlid reageert vanuit het deskundigenpanel alsof hij Alexandr nooit eerder heeft gezien. „Meneer dient zich bij het JIT te melden. [..] Ik denk dat het heel verstandig is als hij zijn hele verhaal als een verklaring bij het team inlevert”, zegt Omtzigt, die uit het voorgesprek kan weten dat de man al met het JIT heeft gesproken.

In een reactie op vragen van NRC zegt Omtzigt dat hem toch niet duidelijk was dat de man al door het JIT was gehoord en of zijn verklaring uit Duitsland was aangekomen. Ook had hij niet begrepen dat de man zelf geen ooggetuige was, zegt Omtzigt. Hij ontkent dat er sprake was van een opzetje. „Deze man voelde zich niet gehoord. Ik wil alleen dat alles rond MH17 goed wordt uitgezocht.”

‘Hoogste afdeling desinformatie’

VU-professor Arno Akkermans, die tijdens de avond op de VU ook in het panel zit, reageert geïrriteerd op de vraag van Alexandr uit de zaal. De ooggetuige kan zich beter melden „bij de hoogste afdeling desinformatie van meneer Poetin”, zegt de professor. Want, zegt Akkermans achteraf: door twijfel te zaaien over de betrouwbaarheid van het MH17-onderzoek, bewijst deze ‘getuige’ de nabestaanden geenszins een dienst. „Uit mijn onderzoek blijkt hoe belangrijk het voor nabestaanden is om de toedracht te kennen van wat hun geliefden is overkomen. Ik vind het daarom vreselijk dat allerlei partijen – Russische propaganda, maar ook particuliere aandachtzoekers – tegen beter weten in blijven speculeren over de toedracht van deze ramp.”

Nabestaanden zeggen tegen NRC dat zij door het optreden van Alexandr niet zijn gaan twijfelen aan het onderzoek. Wel vonden ze zijn relaas verwarrend. Piet Ploeg, die zijn broer, schoonzus en hun zoon verloor bij de ramp, noemt het „heel storend dat dit soort onzinverhalen worden verteld. Waarom worden wij hiermee lastiggevallen?”

De poging van Van Rijsbergen en Omtzigt om media-aandacht te genereren voor Alexandr slaagt niet. Alleen NOS-verslaggever Gert-Jan Dennekamp spreekt even met hem, maar doet er verder niets mee. „Omdat bleek dat hij er zelf niet was op het moment van de ramp.” De Oekraïener en Van Rijsbergen proberen hem weken later nog over te halen iets met het interview te doen. Volgens Van Rijsbergen had Omtzigt de contactgegevens van Dennekamp aan hem gegeven. Omtzigt zegt zich dat niet te kunnen herinneren, maar dat het wel zou kunnen.

Na de bijeenkomst zet Van Rijsbergen een filmpje online van Alexandrs optreden. Het wordt gedeeld door publicist Joost Niemöller (17.000 Twittervolgers): „Weer ooggetuige #MH17 die JIT niet wilde horen, want niet anti-Poetin”, schrijft hij. Facebookpagina ‘Europees nieuws en meer’ (50.000 volgers) noemt het „een schande voor de nabestaanden” dat de ooggetuige niet door het JIT zou zijn gehoord. Fractievoorzitter Thierry Baudet van Forum voor Democratie deelt het bericht. Binnen twee dagen bekijken meer dan 30.000 mensen de Facebookvideo.

Van Rijsbergen doet nog altijd zijn best de verklaring van Alexandr onder een breder publiek te verspreiden. „Ik zit een aantal van die nabestaanden continu te spammen met dat filmpje.” Gek genoeg, zegt Van Rijsbergen, heeft geen van de nabestaanden erop gereageerd.