Waarheid, democratie en verzoening bestaan niet

De koning is een verwend kind, gruwelijk in zijn vadsige verveling. Alleen de Oostenrijkse Nobelprijswinnares Elfriede Jelinek kan zo’n drenzende koning scheppen. Hij vervult de hoofdrol in haar nieuwste toneelstuk Am Königsweg, dat dit weekeinde bij het Deutsches Schauspielhaus Hamburg zijn wereldpremière beleefde.

Van zijn koningschap maakt deze koning kindertheater. „Zoekt u de waarheid?” roept hij vanaf de bühne. Hij zoekt onder het kussen en in de gouden kroon van karton die hij op zijn reusachtige hobbelpaard heeft gezet. Nee, de waarheid is onvindbaar. Later herhaalt hij hetzelfde spelletje, nu met het woord „democratie”. Ook onvindbaar. En aan het slot van dit ruim drie uur durende, grootse theaterepos zoekt hij het woord „verzoening”. Nergens te vinden. Dus bestaat die niet.

Met Am Königsweg geeft Jelinek uiting aan haar „sprakeloosheid” na de recente Amerikaanse presidentsverkiezingen. Haar sprakeloosheid vertaalt ze in blindheid. De Duitse theaterlegende Ilse Ritter (73) opent de voorstelling, gekleed in jadegroen gewaad. Zij zegt een „blinde zieneres” te zijn die de vloek over de stad Thebe voorspelt. Die stad is de wereld die ten onder gaat door toedoen van de kindkonig Donald Trump met zijn speeltjes als kikker Kermit en varkentje Miss Piggy.

Ritter spreekt de openingsmonoloog uit met kalme waardigheid. Met een enkele beweging van haar wimpers acteert ze of ze blind is. Zij vertolkt de stem van Jelinek zelf, die als geen ander hedendaags politiek theater schrijft. Wat haar werk zo effectief en onnavolgbaar maakt, is dat het nooit zomaar een aanklacht is. Zij bedient zich van het manipulatieve taalgebruik van degenen die ze aanklaagt, en drijft dat op de spits. Dat laatste onthult het gevaar ervan. Na de verstilde woorden van twijfel en angst ontvouwt het stuk zich als een grand-guignol vol griezelscènes. Tegen de achtergrond loopt onophoudelijk een video die oorlogshandelingen laat zien, gebombardeerde steden, flitsen porno, oppervlakkig vermaak en opeens vangen we een glimp op van Trump met lichtblauwe stropdas en dat gekuifde kapsel.

Lees meer over Elfriede Jelinek: Gij zult nooit beleggen

Ondertussen vertolkt de Vlaamse acteur Benny Claessens op indrukwekkende wijze de Donald-de-koning zelf die een woedende monoloog houdt tegen de domheid van iedereen die hem niet begrijpt. Hij hult zich in een hermelijnen koningsmantel zoals de decadente vorst Ludwig II van Beieren en regisseert zijn slippendragers: Kermit met een honkbalknuppel en Piggy met een plastic machinegeweer.

Maar regisseur Falk Richter overstijgt dit overdadige, cynische pretpark. In grootse scènes laat hij zien hoe Trump aan de macht kwam. Een van de meest verwarrende rollen is die van comedienne Idil Baydar die op YouTube wereldberoemd is met haar fictieve creatie Jilet Ayşe, een negentienjarige Turkse vrouw uit Berlijn-Kreuzberg die het opneemt voor de Turkse gemeenschap en zich richt tegen het blanke establishment. Dat doet ze nu ook: in haar performance valt ze de theaterbezoekers aan die liever in het fluwelen roodpluche wegduiken dan bijvoorbeeld naar Hamburg Hauptbahnhof gaan om daar de échte slachtoffers van de hedendaagse maatschappij te aanschouwen.

In de visie van Jelinek en Richter zijn ook de intellectuelen schuld aan het morele failliet van deze wereld: na het geselende optreden van Baydar nemen de spelers plaats op gouden zetels. Ze dragen donkere brillen, kijken het publiek recht aan, minutenlang. Dan erkennen ze dat „de woorden in hun mond abgeschnitten” zijn, ofwel „afgesneden”. Ze hebben geen antwoord op de brandende vraag waarom het rechts-populisme, dat deze perverse koning aan de macht brengt, zoveel aanhang heeft. Dit grootse moment van bezinning dwingt de toeschouwer tot nadenken, totdat het macabere sprookje weer voortraast met indrukwekkend engagement. Dan wordt opeens duidelijkheid: de blindheid van Ilse Ritter symboliseert de angst van Jelinek zelf die de wereld van nu moet aanzien.