Dit regeerakkoord ondermijnt de universiteit als kritische vrijplaats

De academische gemeenschap zal zich onder Rutte III moeten gaan verzetten tegen de onderschikking van de wetenschap aan de kenniseconomie. In het regeerakkoord is met betrekking tot het hoger onderwijs namelijk niet zozeer de hand van ‘onderwijspartij’ D66 te zien, maar met name die van voormalig VVD-Kamerlid Pieter Duisenberg, inmiddels voorzitter van universiteitskoepel VSNU.

Er komt geen extra geld voor de wetenschap. De sociale en geesteswetenschappen worden zelfs financieel gekort. En dat terwijl de Nederlandse overheid al ver onder de Europese OESO-norm zit wat betreft haar uitgaven aan de wetenschap. De uitgaven per student zijn de laatste jaren met ruim een kwart gedaald.

Het geld dat vrijkomt, gaat naar technische studies die al relatief goed gefinancierd zijn (maar nog altijd onder de OESO-norm) en naar door de overheid geoormerkte programma’s. Het is de uitvoering van Duisenbergs program ‘weg met de pretstudies’. Daarnaast houdt men vast aan de – onder meer door de VSNU zelf – verfoeide prestatieafspraken, nu ‘kwaliteitsafspraken’ genoemd. Kortom, de overheid verstevigt de controle op de wetenschap en onderwerpt haar verder aan economische doelmatigheid voor de korte termijn: kennis, kunde, kassa.

Het is een ontwikkeling die niet alleen in Nederland speelt, maar in grote delen van de westerse wereld, waaronder Trumps Verenigde Staten, Turkije en Hongarije: de wetenschap staat onder druk van vergaand marktdenken, staatsbemoeienis en populisme. De inefficiënte competitie om onderzoeksgelden en studenten; de constante (dreiging met) bezuinigingen; het openlijke dedain voor de geestes- en sociale wetenschappen, gaan uitstekend samen met populistische spookbeelden waarin publieke instituties gepolitiseerd worden en onderworpen aan de tucht van de markt en het credo ‘uit naam van het volk’.

De wetenschap staat onder druk van vergaand marktdenken, staatsbemoeienis en populisme

Het is de vraag wat degenen die hiertegen protest willen ondernemen te wachten zal staan. Naast dit nauwe rendementsdenken was een nog omstredener voorstel van Duisenberg zijn pleidooi voor een politiek onderzoek naar de politieke – lees: linkse – signatuur van wetenschappers. Demissionair minister Bussemaker (PvdA) reageerde hier afwijzend op, maar het is maar de vraag of haar opvolger (zeker als deze van VVD-huize zou zijn) dat ook zal doen. Het dreigement dat leraren in het middelbaar onderwijs binnenkort zullen worden gescreend op wat ze zoal in de media brengen, geeft niet veel hoop.

Kennis, een doel op zichzelf

Kortzichtig rendementsdenken en staatscontrole staan haaks op de rol van de universiteit als een sleutelinstituut in een open, democratische samenleving. Een samenleving waar de universiteit niet langer een plek is waar hardop en onvoorwaardelijk kritisch kan worden nagedacht omdat zij onder toezicht staat van staat of markt (of een staat in dienst van de markt), is een in politiek en intellectueel opzicht gesloten samenleving. De universiteit is bij uitstek de plaats waar politieke, economische en ideologische elites geconfronteerd kunnen worden met goed onderbouwde maar kritische gezichtspunten, en dat is precies wat in het regeerakkoord verder wordt ondermijnd.

Het rendementsdenken dat het regeerakkoord ademt is vooral dogma, zoals bijvoorbeeld de talloze inefficiënties in de marktgeïnspireerde wedloop om beurzen en studenten laten zien. Zelfs NWO is zich daar inmiddels van bewust en werkt aan manieren om de competitiedruk te verlagen, om te zorgen dat alle geld en energie die verspild worden aan het schrijven van aanvragen, beoordelingsprocedures, en alle andere bureaucratie die nodig is om een markt te onderhouden eindelijk weer in onderzoek geïnvesteerd kunnen worden.

Het rendementsdenken dat het regeerakkoord ademt is vooral dogma

Het is de logica van New Public Management die in het onderwijs, de rechterlijke macht, de zorg- en kunstsector, al tot zoveel kritiek heeft geleid, en waartegen het basisonderwijs deze maand staakte. Deze logica zal echter nog worden versterkt als van oudsher kritische disciplines in de geestes- en sociale wetenschappen hun financiële middelen verder zien slinken. Dit is de ontwikkeling die in Hongarije (dreigende sluiting liberale Central European University) en Turkije (massaontslag wetenschappers) extreem is doorgevoerd, maar die ook in Nederland onder de vlag van een economische agenda onze eigen polderversie krijgt.

Aan de universiteiten is men daarom nu een actie aan het voorbereiden: tegen extreme werkdruk, tegen onderfinanciering, en vóór verdeling van financiële middelen door de universiteiten zelf. Dit is ook in het belang van de technische, fundamentele en medische wetenschappen, waar wetenschappelijke standaarden evenzeer door de Hollandse ‘kwaliteitseisen’ worden ondermijnd.

De actie is gebaseerd op een verre van revolutionair begrip van wat een moderne universiteit zou moeten zijn. Het behoort tot de grondbeginselen van een moderne samenleving dat wetenschappelijke kennis en een open publieke sfeer een doel op zichzelf zijn in plaats van slechts een middel tot ‘kassa’. In het regeerakkoord wordt dit grondbeginsel verder op het spel gezet. Het is hoog tijd hier het gevaar van in te zien en er gezamenlijk tegen in verzet te komen.