Met een volle buik begrijp je hongerlijders niet

Russen en westerlingen: voelen ze elkaar ooit aan? Voor documentairemaker Aliona van der Horst is dat een zeer persoonlijke vraag. In het aangrijpende Liefde is Aardappelen stuit ze op een brief van haar Russische moeder Zoja aan een tante. „Ze heeft zich altijd tegen me verzet”, schrijft ze over haar enige dochter. „Ik weet niet of onze kinderen ons ooit zullen begrijpen.”

Tijdens Liefde is Aardappelen was haar moeder door een hersenziekte sprakeloos; inmiddels is zij overleden. Zoja installeerde als elektrotechnisch ingenieur liften in de hele Sovjet-Unie voor ze in Moskou een relatie kreeg met een Nederlandse student. Van der Horst: „Mijn moeder had vijf zussen, maar was altijd het middelpunt. Heel uitbundig en aanwezig, steeds in de contramine. Als ze in de klas weer pagina’s uit haar geschiedenisboek moest scheuren omdat een held opeens een volksvijand was, dacht ze: ‘dat klopt niet’. Anderen waren gedweeër.”

De kernvraag van Liefde is Aardappelen wordt door haar nicht Tanja geformuleerd: „Wat heeft het leven onze moeders aangedaan?” Het is een egodocument dat de gevoelskloof tussen Rusland en het Westen, behoeftige moeders en welvarende dochters schrijnend blootlegt op de 36 vierkante meter van het houten stulpje bij Moskou waar haar moeder en tantes opgroeiden.

Van der Horst, die er sinds de jaren zeventig op bezoek komt: „Ooit wilde ik een film maken over de twee kibbelende tantes die daar nog woonden. Ljoeba, die van keiharde communist veranderde in godsdienstfanaat, en Liza, een atheïstische veearts. Maar Ljoeba stierf en Liza trok bij haar zoon Sasja in. Ik dacht: shit, te laat.”

Twaalf lagen behang

Ze nam haar camera mee om dat huisje nog vast te leggen toen ze afstand kwam doen van haar erfdeel: neef Sasja wilde de zaak verbouwen. „Ik trof er een ongelofelijke puinhoop, vol unfinished business.” Twaalf lagen behang over elkaar, krakende planken, muffe geur, en niets was ooit weggegooid: in Liefde is Aardappelen vult Van der Horst een kamer met oude schoenen en sloffen. „Er lagen bergen lapjes, kleding, kranten en boeken – ‘Wat dacht Lenin?’ Potten met jam en ingemaakte groente waarmee je tien jaar vooruit kon.”

Hamstergedrag van gewezen hongerlijders: na de landbouw-collectivisatie van 1933 werd het Sovjetplatteland tot 1947 periodiek getroffen door honger; tot in de jaren zeventig was er soms voedselgebrek. In haar documentaire draait Van der Horst voor haar familie een halfvergeten cassettetape af die ze ooit van haar oma opnam. Zij vertelt daar hoe de voorman van de kolchoz haar in 1933 het veld indreef terwijl er thuis een kind lag te sterven: „Bij jou gaat er altijd wel iemand dood.” Ze verloor een zoon en een dochter aan de honger.

Muur van ontkenning

Oma’s woorden slaan stuk op een muur van ontkenning, vergoelijking en rationalisatie bij de verwanten: Liefde is Aardappelen kent een uiterst leerzame anti-catharsis. Die honger, dat zijn sprookjes, propaganda. Haar tante Liza herinnert zich niets abnormaals of stelt dat Stalin graan moest exporteren om het moederland van de nazi’s te redden. Van der Horst: „Mijn nicht Tanja zei later: besef je wel dat je haar hele leven met je feiten over Stalins misdaden kan verpesten? Al hun lijden wordt zo zinloos. Maar zo groeit elke generatie Russen op met verdringing en leugens.”

De verwanten vormen een microkosmos van Rusland. Neef Sasja, zo’n praktische kerel die al dat wroeten in ‘oude rommel’ nutteloos vindt. De tante die haar argwanend afpoeiert: „Met een volle buik begrijp je hongerlijders niet.” Alleen de zachtmoedige, intellectuele nicht Tanja, een lerares, wil erover praten. Over hoe honger – en bij haar alcoholistische opa ook oorlogstrauma – generaties moreel knakte. Van der Horst: „Mijn moeder beschrijft hoe pijnlijk honger ook psychologisch is. Dat gevoel niet de moeite waard te zijn om in leven te houden.” En hoe haar oma in permanente overlevingsstand geen liefde kon geven. „Als ze later mijn moeder in Moskou opzocht, was dat met zo’n emmer aardappels. Dat kon ze wel bieden.”

Lees hier de recensie van ‘Liefde is Aardappelen’

Het heeft voor- en nadelen je eigen familie te filmen, merkte Van der Horst. Eerder, bij haar prachtige documentaire over de gedoemde Russische dichter Boris Ryzji, werd ze als buitenstaander een soort gezinstherapeut. Als insider kende ze ditmaal het verhaal al, maar emotionele bagage, blinde vlekken en gêne zaten soms in de weg. „Ik ben toch die bevoorrechte die de clan verliet. Je schaamt je dan te vragen: ‘En, was het erg?’ Als je er zo dicht opzit, dreig je het verhaal niet meer te zien. Natuurlijk hadden ouders geen tijd voor liefde, dat vindt elke Rus toch normaal?”

Ze maakt zich ook geen illusies over hoe Liefde is Aardappelen in Rusland valt: daar ben je al snel de westerse drama-queen die alleen negatieve kanten belicht. Van der Horst: „En misschien is dat wel een beetje zo. Diezelfde oma nam wel een meisje in huis wier ouders door de Duitsers waren vermoord. Zodat dat ene plakje brood in nog kleinere partjes moest. Ook die goedheid was normaal.”

Van der Horst nam twee vuilniszakken familiesouvenirs uit Rusland mee. Er is een zithoekje mee ingericht in bioscoop Rialto. Daar kunnen Amsterdammers een stukje Rusland zien. Maar niet ruiken.