Van der Laan: kordaat, empathisch en af en toe driftig

Drie universiteitsbestuurders stonden op die februari-avond van 2015 machteloos in de hal van het Maagdenhuis. Het administratieve hart van de universiteit van Amsterdam was bezet en de voorzitter van het college van bestuur, Louise Gunning, was boos en onwrikbaar. „Dit is óns Maagdenhuis”, zei ze tegen de loeiende studentenmassa. „Jullie zijn hier niet uitgenodigd.” Ons en jullie, zo stonden ze daar. De bestuursvoorzitter, haar regenmantel tot het bovenste gaatje dichtgeknoopt, dreigde met de politie, een gedwongen ontruiming leek onvermijdelijk.

Even na middernacht wandelde Eberhard van der Laan het gebouw binnen, met zijn vaste chauffeur en de hoofdcommissaris van politie in zijn kielzog. De burgemeester droeg een jasje en een overhemd zonder stropdas. Zijn rechteroog was afgedekt met een gaasje na een kleine operatie. Hij begon te praten en peilde intussen de verbale en non-verbale reacties. Daar stonden dus de rekkelijken, zag hij, en daar de verstokten. Naar de een deed hij handreikingen („Ik ben het eens met de oorsprong van jullie ongehoorzaamheid”), de ander pakte hij hard aan („Terg me niet”). Hij suggereerde oplossingen („Ik heb minister Bussemaker gevraagd hierheen te komen”), gaf het college van bestuur kritiek en nam hen in bescherming tegelijk („Ik maak ook elke dag fouten, geef hun een kans”) en hij was kristalhelder over de grenzen van de bestuurlijke tolerantie: „Ik ben hier om de wet uit te voeren; dit is lokaalvredebreuk.”

Zo bestuurde de donderdag overleden Eberhard van der Laan de stad: kordaat, empathisch, actief op zoek naar problemen, om daar gedreven praktische oplossingen voor te vinden – en af en toe driftig. Hij deed dat tot 18 september van dit jaar toen hij de „lieve Amsterdammers”, liet weten dat hij zich had ziek gemeld, en hij drukte hen tot slot op het hart: „Zorg goed voor onze stad en voor elkaar.”

Lees ook het nieuwsbericht: De Amsterdamse burgemeester is op 62-jarige leeftijd overleden aan de gevolgen van longkanker.

Plakband en paperclips

De laatste maanden moest de ernstig zieke Van der Laan zijn werkzaamheden danig doseren, ook doordat hij regelmatig in het ziekenhuis moest zijn voor behandeling. Hij kon burgemeester blijven met dank aan zijn ambtenaren, de wethouders en de kring om hem heen die hem, zoals een van hen het cru, maar liefdevol uitdrukte, soms „met plakband en paperclips” overeind moest houden. „Een topman in het bedrijfsleven zou zijn functie toen al hebben moeten neerleggen”, zei locoburgemeester Kajsa Ollongren in die tijd. „Maar een burgemeester heeft een symbolische functie als burgervader en in die hoedanigheid is Eberhard van der Laan onovertroffen.”

In die laatste maanden zagen de Amsterdammers hun burgemeester zwakker, bleker en magerder worden, maar als ze hem hoorden spreken in de gemeenteraad, bij plechtigheden of in het tweewekelijkse gesprek op de lokale zender AT5, hoorden ze dat ze nog altijd konden rekenen op zijn volle verstand en inzet.

Vrienden als PvdA-leider Lodewijk Asscher en schrijver Geert Mak wijzen ter verklaring van zijn mateloze werklust en dienstbaarheid op Van der Laans achtergrond als zoon van een Rijnsburgse huisarts: dag en nacht bereid om zijn patiënten te helpen. (Nog een overeenkomst: evenals zijn vader was hij een stevige roker in het grootste deel van zijn leven.) Anderen, zoals de Amsterdamse PvdA-fractievoorzitter Marjolein Moorman, voegen eraan toe dat Van der Laan ook behept was met een Atlascomplex: als hij haar niet tilde, zou de wereld ineenstorten.

Rotproblemen

Zo leidde Eberhard Edzard van der Laan, geboren in Leiden in 1955 als jongste kind in een groot, door de oorlog getekend gezin, een leven in publieke dienst: raadslid voor de PvdA in Amsterdam, anderhalf jaar minister in het kabinet-Balkenende IV, burgemeester. Lange tijd had hij er een tweede leven naast als ondernemer: oprichter en partner van het grote advocatenkantoor Kennedy Van der Laan. En dan was daar nog zijn privéleven: twee keer getrouwd, vader van vijf kinderen, van wie de jongste drie nog naar school gaan. Tussen al die levens kon Van der Laan, evenmin als zijn vader, een „koude scheiding” aanbrengen, zegt Lodewijk Asscher. „Je kon altijd gebruik maken van zijn vaardigheden om rotproblemen op te lossen.”

De vaardigheden van Van der Laan, als jurist opgeleid, als mediator geschoold, bestonden in de eerste plaats uit het scheppen van ruimte waarin partijen met tegengestelde belangen zich vrij en veilig voelden om naar een vergelijk te zoeken. Kajsa Ollongren, sinds 2014 namens D66 locoburgemeester in Amsterdam, ziet hierin zijn grootste kwaliteit als bestuurder: „Als je hem in een oplossingsmodus kunt krijgen, dat is perfect. Hij is een creatieve geest.”

Van der Laan gaf Moorman de politieke les: „Marjolein, denk altijd vanuit het belang van de ander.” Zo snap je wat die ander wil bereiken in overleg of conflict, en je ziet waar de ruimte zit voor je eigen wensen. Moorman noemt de nacht in het Maagdenhuis typerend voor Van der Laans werkwijze. „Hij legde verbinding met de meerderheid en de paar die maar bleven bokken, die pakte-die aan. Natuurlijk is het een truc. Maar hij kon het zo goed.”

Behalve door zijn opleiding werd Van der Laan daarbij geholpen door een snel werkend brein en zijn welsprekendheid. Bij de aflevering van Zomergasten eind juli maakten meer dan één miljoen kijkers kennis met de steevast bescheiden formulering („Als ik nog iets mag zeggen”) van vastberaden opvattingen. Sommige mensen ergerden zich daarbij aan wat zij voor onwaarachtigheid hielden. Vaker werd hij juist geprezen om zijn openheid en zijn authenticiteit – een eigenschap die door vrijwel iedereen wordt genoemd als naar een typering wordt gevraagd.

Terugblik in beeld: Zeven jaren Van der Laan in de hoofdstad.

Oplossingenmachine

Die lof viel hem pas algemeen ten deel bij zijn burgemeesterschap van Amsterdam. In 1976, toen de PvdA nog een grote volkspartij was, sloot eerstejaarsstudent Van der Laan zich erbij aan en klom van de graswortels af omhoog in Amsterdam, te beginnen bij de Ombudspost Jan Pieter Heijestraat. Daar verrichte hij, zoals zijn biograaf Kemal Rijken in 2016 schreef, „juridisch werk voor de bewoners uit de Kostverloren-, Kinker- en Admiralenbuurt”. Hij viel binnen de partij op door zijn wijze van argumenteren en zijn slimheid. Rijken tekende uit die periode de bijnaam ’Epie Lepie’ op – niet alleen een compliment.

Hij was enige tijd assistent van wethouder Jan Schaefer, die levenslang een voorbeeld voor Van der Laan zou blijven als moedig politicus en als oplossingenmachine. Steevast haalde hij Schaefers adagium bij de stadsvernieuwing aan: zorg dat je de renovatie altijd op een hoek begint, dan zien twee straten tegelijkertijd dat je aan het werk bent. Dat was het soort resultaatgerichtheid waar Van der Laan van hield. Hij memoreerde in een film over Schaefer ook diens onverzettelijke werklust. Zwaar ziek bleef hij vergaderingen houden over nieuwe plannen, tot aan de rand van zijn ziekenhuisbed. Van der Laan zou in de laatste maanden van zijn burgemeesterschap hetzelfde doen: de hoofdcommissaris en hoofdofficier moesten zich voor de ‘driehoek’-vergadering ook wel eens in het ziekenhuis melden.

In 1990 kwam Van der Laan voor de PvdA in de gemeenteraadsfractie – de partij die lokaal stevig in handen was van wethouder Walter Etty, was op weg naar een voorlopig dieptepunt en werd bijna gehalveerd. Van der Laan mocht als fractievoorzitter de scherven opruimen. Kern van alle verwijten aan de PvdA van Etty was: arrogantie. Dat had Van der Laan in zijn oren geknoopt. De PvdA zou leren luisteren. Hij draafde op bij alle mogelijke inspraakavonden, debatten en buurtbijeenkomsten om te laten zien dan de PvdA niet arrogant was, maar nederig. Hij vergat nooit even te zeggen dat hij woonde in de Baarsjes – destijds niet de opkomende en alweer bijna onbetaalbare woonwijk van nu, maar een volksbuurt die in al zijn verloedering bijdroeg aan het bescheiden imago dat Van der Laan zorgvuldig oppoetste. Zo bleef de PvdA in Amsterdam stabiel als grootste partij bij de volgende verkiezingen, terwijl ze landelijk een kwart van de stemmen verloor.

Geslepen politicus

In de raad toonde Van der Laan zich een geslepen politicus, die er niet voor terugschrok een valstrik op te zetten voor zijn tegenstanders. Wat opviel is dat hij zich daarbij niet liet leiden door partijvoorkeuren. In zijn raadsperiode stond hij dichter bij een VVD’er als Anne Lize van der Stoel dan bij menig partijgenoot. Als burgemeester kon hij het ook prima vinden met VVD’er Eric Wiebes of GroenLinkser Maarten van Poelgeest. Als ze maar hielpen aan het oplossen van problemen voor de stad van zijn hart. Op zijn beurt noemde Wiebes Van der Laan waar het om veiligheid ging „een VVD-burgemeester”.

Van der Laan werd niet meteen omarmd in Amsterdam – dat wordt een burgemeester in de hoofdstad nooit. Er waren fluitconcerten bij de huldiging van Ajax als landskampioen. Van der Laan liet ze over zich heen komen en riep terug: „Ik had al een seizoenskaart toen jullie nog in je pyjamaatjes naar Sesamstraat zaten te kijken.”

Kort na zijn aantreden in 2010 kreeg hij te maken met een omvangrijke zedenzaak waarbij veel kinderen bleken te zijn misbruikt door crèchemedewerker Robert M. De kloeke en invoelende openhartigheid waarmee Van der Laan in deze zaak naar buiten trad, bezorgde hem aanzien en krediet in de stad. Hij werd (meestal gunstig) vergeleken met zijn voorganger en partijgenoot Job Cohen, die de tijd graag zijn werk mocht laten doen bij het oplossen van problemen. Zo niet Van der Laan. Hij zocht de problemen in de stad op en dwong ambtenaren, politie, justitie en andere partners hem daarbij te helpen.

Lees ook de reacties op het overlijden van Van der Laan van collega-burgemeesters, politiek Den Haag en de Amsterdamse politie.

Na de dodelijke overval op een juwelier in Amsterdam-West zette hij tal van organisaties in om de jongens die het vaakst met politie in aanraking kwamen, structureel aan te pakken: ze werden gestraft en ze werden daarna weer op de been geholpen in de zogenoemde top-600-aanpak. Cijfers voor de zogenoemde high impact crime, misdrijven als overvallen, straatroof en inbraken, liepen substantieel terug in zijn ambtsperiode. Van der Laan was daar zo trots op dat hij hard uithaalde naar critici. En als Van der Laan hard uithaalde, dan was hij nietsontziend. Een kinderrechter, die tijdens een openbare discussie wat kanttekeningen bij de top-600-aanpak zette, werd voor het front van de zaal afgefakkeld.

Daar waren twee grimmiger trekjes van Van der Laan te zien. Hij kan onbehouwen zijn, en hij kan slecht tegen zijn verlies. Of zoals ze in de Stopera wel weten: „Hij kan er slecht tegen als iets niet wordt opgelost, of als het niet op zijn manier wordt opgelost.” Locoburgemeester, en sinds 18 september zijn plaatsvervanger Kajsa Ollongren, zegt subtiel: „Hij had een heel directieve manier van werken.” Een ambtenaar – die nog altijd voor de gemeente werkt – zegt simpelweg dat Van der Laan geen tegenspraak duldt. Tegenover ambtenaren en politici die met hem weglopen, staan er ook die letterlijk bij hem zijn weggelopen. „En daar zaten ook goeie ambtenaren bij”, zegt oud-wethouder Maarten van Poelgeest.

Volgens Van Poelgeest was Van der Laan wantrouwig ten aanzien van mensen die hij niet kende, maar „schoot hij haast door” als hij zijn vertrouwen eenmaal had gegeven. „Dan ging hij voor je door het vuur.” Van Poelgeest proefde het wantrouwen toen Van der Laan net als burgemeester was aangetreden. De PvdA’er had met zijn partijgenoten het vechtkabinet Balkenende IV verlaten. Zelf was hij openhartig negatief over die periode. „Ik heb een miljoen dingen in gang gezet, maar niets kunnen afmaken.” Het moet de resultaatpoliticus een machteloos gevoel hebben gegeven. Van der Laan keek kritisch terug op de rol van de partijpolitiek in die periode en bij de val van dat kabinet. In kleine kring liet hij duidelijk merken dat niet het landsbelang maar het partijbelang had geprevaleerd.

Weg naar de hel

Een echo van zijn Haagse teleurstelling viel op te tekenen na de Kamerverkiezingen van maart 2017. Drie raadsleden waren in de Tweede Kamer gekozen en bij hun afscheid drukte Van der Laan hen op het hart dat het hen nog zwaar zou vallen in Den Haag. „Hier ben je in de eerste plaats Amsterdammer en daarna pas de vertegenwoordiger van je partij. Dat is daar anders.” In Zomergasten liet hij in juli dat jaar een fragment zien van een Haags debat na de moordaanslag bij Charlie Hebdo in Parijs. Hoe ze elkaar in de Kamer vliegen afvingen, „dat haten burgers”, dacht Van der Laan. Hij was nog het strengst over toenmalig PvdA-leider Diederik Samsom, die Wilders’ houding vergeleek met die van de islamitische terroristen.

De presentator liet het daarbij, maar in het licht van de leiderswisseling tussen Samsom en Asscher was het ook steun voor de nieuwe partijleider. Volgens Asscher heeft Van der Laan, die hem met ‘jochie’ of ‘kereltje’ aansprak, hem aangemoedigd zitting te nemen in het kabinet-Rutte II en ook om Samsom uit te dagen voor het leiderschap van de partij. „Had ik geen zin? Dan moest ik maar zin maken.”

Terwijl de PvdA werd gedecimeerd bij de daaropvolgende Kamerverkiezingen – dat raakte Van der Laan diep, zag D66’er Ollongren van nabij – was de PvdA-burgemeester op het toppunt van zijn populariteit in Amsterdam en daarbuiten. Hij kon als burgemeester al op de volle steun van zijn mede-Amsterdammers rekenen. Toen Het Parool in 2015 peilde of Van der Laan in aanmerking kwam voor een tweede termijn als burgemeester, antwoordde driekwart van de ondervraagden: ja. De burgemeester kreeg een 7,7 als rapportcijfer.

Zijn populariteit kreeg emotionele contouren toen Van der Laan bekendmaakte dat hij uitgezaaide longkanker had, dat genezing niet mogelijk leek en dat hij graag nog „een poosje” burgemeester wilde blijven. Amsterdammers stuurden hem massaal steunbetuigingen. Het culmineerde in een veelbekeken en veelgeprezen drie uur durend interview bij Zomergasten in juli. Hier vertelde hij over de verzetsactiviteiten van zijn ouders, over zijn kijk op partijpolitiek, over zijn onblusbare liefde voor Amsterdam en over zijn voortdurende verantwoordelijkheidsgevoel.

Het was een atypisch optreden van een man die het persoonlijke doorgaans buiten de politiek hield, die als burgemeester betrekkelijk grote afstand hield van de tv - „dat is de weg naar de hel”, zei hij - en die zijn eigen persoon als weinig anderen ondergeschikt kon maken aan zijn functie.