Frans de Waal toont de alfaman in Zomergasten

Eigenlijk zou je met primatoloog Frans de Waal gewoon een hele avond naar apen willen kijken, terwijl hij verklarend commentaar geeft bij hun gedrag. Maar De Waal, die zijn hele werkend leven het gedrag van mensapen bestudeert, liet zondagavond in Zomergasten (NPO 2) slechts drie fragmenten met apen zien. We kregen wel een rekenende papegaai, samenwerkende olifanten, en een kraai die een sigaret verstopt.

Hij begint met de documentaire Chimps onder elkaar (1984). Voor de hand liggend, want regisseur Bert Haanstra filmde de apengroep in Burgers’ Zoo nadat hij De Waals doorbraakboek Chimpanseepolitiek (1982) had gelezen. De Waal vertelt dat Haanstra eigenlijk te laat kwam: het echte koningsdrama, de machtsstrijd tussen leider Luit en uitdagers Nikki en Yeroen, had al plaatsgevonden. Dat Luit daarbij werd vermoord, raakt De Waal nog steeds. In die tijd was hij hierdoor zo geschokt, dat hij het zelfs niet in zijn boek zette.

De Waal is een invloedrijke onderzoeker omdat hij aantoont dat veel gedrag dat wij typisch menselijk vinden, ook bij dieren voorkomt. Ja, ook rechtvaardigheidsgevoel en empathie. De mens is meer een dier dan we denken.

De Waal vertelt dat de Republikeinse politicus Newt Gingrich Chimpanseepolitiek aan nieuwe congresleden gaf, omdat het boek zo’n goed inzicht geeft in politiek. Hij laat president Trump zien, terwijl die tijdens een debat dreigend achter zijn opponent Clinton gaat staan. Verder laat hij Trumps intimiderende manier van handen schudden zien. Trump trekt hierbij de meeste leiders omver, maar jonge nieuwkomers als Trudeau en Macron zijn te sterk voor hem. Die twee doen meteen denken aan Nikki en Yeroen in Burgers’ Zoo.

De Waal vertelt dat de term ‘alfaman’ wordt misbruikt om leiders te benoemen die puur door kracht en intimidatie aan de macht zijn. Terwijl zijn onderzoek juist aantoont dat bij chimpansees alfamannen aan de macht zijn omdat ze het beste de groep tevreden houden. Ze komen op voor de zwakkeren en bewaren de vrede. Niet de sterkste, maar de populairste is de alfaman. Trump is volgens hem daarom een slechte alfaman.

Lees ook: Hoe slim moet je zijn om dieren te begrijpen?

Hierin toont De Waal zich de romanticus die hij niet wil zijn. Want Trump is wel aan de macht, en zal dat voorlopig wel blijven. Uit onderzoek blijkt dat leiders vaak psychopathische trekjes vertonen. Gebrek aan empathie loont. Ze zijn blijkbaar vaker de alfaman in de vulgaire betekenis dan De Waal zou willen.

De Waal vertelt dat de wetenschap lang was geobsedeerd door agressie. De mens werd als gezien als een egoïstische en gewelddadige machiavellist. Volgens hem is zijn boek over bonobo’s daarom voor veel onderzoekers een brug te ver: het past niet in hun wereldbeeld. Bonobo’s zijn namelijk een soort anti-chimpansees: bij hen is niet geweld, maar seks het smeermiddel. Het vrouwencollectief heeft de macht. Hij toont een vage veldvideo waarin bonobo’s een andere groep treffen. Bij chimpansees is dat altijd oorlog, maar de bonobo’s beginnen hun edele delen tegen elkaar te wrijven. Hij koppelt de bonobo’s aan De tuin der lusten (rond 1500). Volgens De Waal verbeeldt Jheronimus Bosch op zijn schilderij de mensheid zoals die zou zijn als de Zondeval niet had plaatsgevonden: een liefdesparadijs.

Terwijl haar voorgangers vaak zaten te hengelen naar gevoelens en persoonlijke verhalen, is interviewer Janine Abbring vooral geïnteresseerd in het werk en de ideeën van haar gasten. Dat is een verademing. Dat De Waal een Franse vrouw heeft, komt terloops voorbij, maar of hij kinderen heeft, komen we niet eens te weten.

De Waal raakt een paar keer geëmotioneerd als het over zijn chimps gaat. Het mooiste fragment is een video van zijn collega Jan van Hooff die in Burgers’ Zoo aan het sterfbed zit van chimpanseevrouw Mama. De Waal zegt dat hij ook met Mama bevriend was. Als je Van Hooff en Mama samen ziet, valt de scheidslijn tussen mens en dier weg. Ze aaien elkaar door het grijze haar.