Let op: ook voor criminelen is de gemeenteraad interessant

Maar liefst 30.000 liter chemicaliën had de penningmeester van het CDA op zijn erf in de Brabantse gemeente Heeze-Leende staan. Aceton en zoutzuur, bedoeld voor de productie van amfetamine en xtc.

Burgemeester Paul Verhoeven bekeek het met eigen ogen na de ontdekking in februari. Hij schrok: dit was een „gelikt drugslab”. Op het erf stonden ook spullen voor een hennepkwekerij. In 2012 was bij de CDA’er al eens een hennepkwekerij gevonden – na een brand. Toen mocht hij aanblijven. Dit keer stuurde de plaatselijke afdeling van het CDA haar gearresteerde penningmeester weg en vroeg bij het landelijk partijbureau zijn royement als CDA-lid aan. De burgemeester sloot het erf voor zes maanden.

Een voorbeeld van ‘ondermijning’ van het lokale bestuur? Daar lijkt het wel op, zegt voorzitter Mark den Boer van Raadslid.nu, de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden. Op het erf van die Brabantse CDA-penningmeester raakten onderwereld en de bestuurlijke ‘bovenwereld’ elkaar.

Nee, zegt burgemeester Paul Verhoeven – zelf geen CDA’er: die conclusie gaat te snel. In afwachting van de rechtszaak zegt hij: „Ik weet echt niet of de bewoners hiervan wisten.”

Kandidatenlijsten

Criminelen die de lokale politiek infiltreren, dat is een nachtmerrie voor bestuurders. Clemens Cornielje, commissaris van de koning in Gelderland, waarschuwt dat criminelen de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart volgend jaar kunnen aangrijpen om te proberen hun invloed op het lokale bestuur te vergroten.

Cornielje is niet de enige die zich zorgen maakt. „Dit is hét moment om hier aandacht voor te vragen”, zegt voorzitter Den Boer van Raadslid.nu, tevens CDA-raadslid in de Zuid-Hollandse gemeente Molenwaard. Lokale partijen en afdelingen van landelijke partijen staan op het punt hun kandidatenlijsten samen te stellen.

Hoe reëel is het gevaar? Ondermijnende criminaliteit trekt de afgelopen jaren in toenemende mate aandacht. Met name in Brabant waarschuwden bestuurders en deskundigen de afgelopen maanden dat de ‘onderwereld’ zo sterk en invloedrijk is dat de ‘bovenwereld’ er niet goed meer door dreigt te kunnen functioneren: het vertrouwen in de openbare orde wordt geschaad. Onderzoek wees bijvoorbeeld uit dat de wietindustrie in Tilburg veel groter is dan bekend uit de criminaliteitscijfers.

Colleges en gemeenteraden zeggen vaak dat het bij hen niet voorkomt.

Criminelen hebben belang bij informatie die in het lokale bestuur rondgaat: vertrouwelijke informatie over bestemmingsplannen, vergunningen, de aanpak van hennepteelt of motorbendes.

Nauwe banden

Niet alleen wethouders, maar ook raadsleden hebben een informatievoorsprong die interessant kan zijn voor criminelen. Ze hoeven niet per se zelf de gemeenteraad in om toegang te krijgen tot informatie. Het kan al genoeg zijn nauwe banden te onderhouden met een lokale politicus. Die contacten kunnen zich geheel afspelen in de verborgenheid van het sociale verkeer – en als er al vermoedens zijn, zijn die moeilijk hard te maken.

Bij Cornielje, de commissaris in Gelderland, staat het probleem „al jaren” op de agenda, zegt hij. „Colleges en gemeenteraden zeggen vaak dat het bij hen niet voorkomt”, is zijn ervaring. „Maar als je het eenmaal hebt uitgelegd, sluiten ze niet uit dat het ook in hun gemeente gebeurt.”

Leegstaande agrarische bedrijven die dienstdoen als illegaal drugslab of hennepkwekerij. Vakantieparken die worden bevolkt door criminelen en prostituees. Politici die worden bedreigd, motorbendes als broeinesten van criminaliteit, straten vol kapperszaken, garagebedrijven of belwinkels waar zelden iemand komt. „Dan weet je dat er geld wordt witgewassen” zegt Ferd Crone, burgemeester van Leeuwarden en voorzitter van de G32, waarin grote en middelgrote gemeenten zijn verenigd.

De gemeenten vragen 150 miljoen euro extra in hun strijd tegen criminele organisaties.

Chantage

Harde cijfers over politieke infiltratie zijn er niet. In 2015 schreven minister Ronald Plasterk (Binnenlandse Zaken, PvdA) en minister Ard van der Steur (Veiligheid en Justitie, VVD) aan de Tweede Kamer dat „in enkele gevallen” sprake is van politieke ambtsdragers of ambtenaren die, vrijwillig of onder druk (chantage), diensten verlenen aan criminelen.

Emile Kolthoff, die aan de hogeschool Avans onderzoek doet naar ondermijning en als hoogleraar verbonden is aan de Open Universiteit, zegt recentelijk met een aantal burgemeesters te hebben gesproken die onafhankelijk van elkaar zeiden dat ze bepaalde raadsleden en een enkele wethouder niet vertrouwen. „Ze ervaren een probleem met het verstrekken van vertrouwelijk informatie, bijvoorbeeld over georganiseerde misdaad, omdat ze denken dat de informatie niet vertrouwelijk blijft, en dan niet vanwege loslippigheid.”

De criminele wereld heeft meer macht gekregen.

Als ze hun twijfels ter sprake brengen in het driehoeksoverleg met politie en justitie, blijkt dat die vanuit hun inlichtingenpositie deze mensen soms in beeld hebben, bijvoorbeeld omdat ze contacten hebben met motorclubs, woonwagencentra of drugshandelaren. Het gaat dan vaak om ‘zachte’ informatie – de personen zijn (nog) geen verdachten. „Het enige wat de politie dan tegen zo’n burgemeester kan zeggen: ik zou voorzichtig zijn.”

Vooraan zitten

Op welke schaal dit soort zaken zich voordoet, kan hij niet zeggen. „We weten meer niet dan wel.” Kolthoff vermoedt wel dat de onderwereld steeds meer verweven raakt met de lokale politiek. „De criminele wereld heeft zich snel geprofessionaliseerd, heeft zich verhard (met geweld) en heeft meer macht gekregen. Het ligt voor de hand dat ze proberen nog meer invloed te krijgen. Er zijn signalen dat ze dat via gemeenteraden proberen te doen. In de gemeenteraad komen, betekent vooraan zitten.”

Of er daadwerkelijk sprake is van een toename van de belangstelling van criminele netwerken voor de lokale politiek, die conclusie durft oud-burgemeester Patrick van den Brink, nu directeur van het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid, niet aan. Ondermijning is van alle tijden, zegt hij. „Belangrijk is dat steeds meer mensen zeggen: wij vinden het niet langer normaal dat politici worden bedreigd en geïntimideerd.”

Kwade bedoelingen

Een complicatie voor politieke partijen is de betrekkelijk kleine vijver waaruit ze kandidaten werven. De laatste jaren is het totale aantal leden van politieke partijen onder de 300.000 gedaald. Den Boer van Raadslid.nu ziet „een gevaar” in onder meer het afnemend aanzien en de geringe vergoeding. „Dat maakt het voor mensen met kwade bedoelingen gemakkelijker om op de lijst te komen.”

De Gelderse commissaris Cornielje verwacht dat criminelen zelf niet zo snel in de raad gaan zitten, eerder dat ze daar stromannen of -vrouwen voor gebruiken.

Wat kunnen partijen en het lokale bestuur doen? Begin dit jaar bracht het ministerie van Binnenlandse Zaken een gids uit om kandidaat-raadsleden te screenen: de Handreiking integriteitstoetsing.

Daarin staat dat kandidaten moet worden gevraagd naar een verklaring omtrent gedrag verklaring omtrent gedrag (vog), hun beroep en nevenfuncties en het beroep en nevenfuncties van hun partners, naar (financiële) belangen en arbeidsconflicten. De handreiking adviseert om referenties op te vragen en te zoeken naar controversiële tweets, foto’s en berichten op internet.

Er staat bijvoorbeeld: „Beoordeel of het handelen overeenkomt met real life.”

Onderzoeker Emile Kolthoff heeft de indruk dat de handreiking nauwelijks bekend is. Vooral lokale partijen, zonder ‘kader’ of landelijke partijstructuur, zijn lastig te bereiken en kunnen niet terugvallen op expertise van de landelijke partij, meent hij.

Kolthoff adviseert lokale partijen verder te gaan dan een formele vragenlijst: wees alert, verdiep je in ondermijning, praat met kandidaten over hun financiële situatie, hun huwelijk, over alles wat hen kwetsbaar maakt. Ook Clemens Cornielje spoort aan tot actie: „Screening begint bij mensen en hun achtergronden kennen – doorvragen. Een vog alleen is geen garantie.”

Wat te denken van mensen met een stafblad die een eigen partij beginnen? „Niemand die ze tegenhoudt”, zegt oud-burgemeester Van den Brink van het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid. Hij pleit voor het ontnemen van het passief kiesrecht, het recht om te worden gekozen tot volksvertegenwoordiger, voor mensen die een gevangenisstraf van bijvoorbeeld vier jaar of langer hebben gekregen.