Whiskystoker Thieu was wel klaar met Exloo

Het is 02.12 uur, donderdag 30 maart van dit jaar, wanneer de brandweer in het Drentse Vries een oproep krijgt. Of blusgroepen A en B met grote spoed naar Exloo willen komen. In het dorp, 35 kilometer verderop, is versterking nodig. Daar woedt al bijna een uur een van de grootste branden in Oost-Drenthe sinds jaren. De whiskydistilleerderij van de excentrieke ondernemer Matthieu Smakman – gehuisvest in de oudste boerderij van het dorp – staat aan alle kanten in brand, van de schuur diep in de achtertuin tot de voordeur. Het vuur dreigt over te slaan naar andere panden in het centrum, waarvan veel met rieten daken. Tientallen bluswagens en meetteams rukken er die nacht voor uit.

De volgende ochtend is een licht naar whisky ruikend Exloo in shock. Van de monumentale distilleerderij Turv is niks meer over. Eigenaar Smakman (53) blijkt omgekomen, de politie vindt meerdere brandhaarden en vermoedt dat de brand is aangestoken. En dat allemaal op de ochtend dat het Dagblad van het Noorden twee stukken aan Smakmans getroebleerde relatie met Exloo wijdde. Wat is er gebeurd?

Afgeketste deal

Op een dag midden 2015 neemt Matthieu Smakman met zijn vrouw Helmy op de N34 de afslag Exloo, om in het dorp wat te gaan drinken. Matthieu is nog laaiend over een net afgeketste grondovereenkomst in Tynaarlo. Ze nemen plaats op een terrasje, tegenover een spandoek dat een Saksische boerderij uit 1722 aanprijst. Het is het oudste gebouw in het dorp, een van de weinige boerderijen die nooit afbrandde. Het complex staat te koop.

Smakman heeft dan al een afwisselende loopbaan achter zich. Hij begint als slager in Alphen aan den Rijn en schopt het in 1997 tot Slager van het Jaar. Maar hij houdt het beroep niet vol en neemt in Zeeland een kleine privéluchtvaartmaatschappij over die hij Smakman Airways noemt. Al na acht maanden verkoopt hij de boel en vertrekt hij met vrouw en jonge kinderen naar Frankrijk, waar hij jarenlang een bruiloftkasteel beheert. Ze behoren tot de eerste deelnemers van het tv-programma Ik Vertrek.

In 2015, alweer even terug in Nederland, zoekt hij locaties om zelfvoorzienende woongemeenschappen op te zetten. Documentairemaker Frans Bromet volgt de zoektocht en legt vast hoe Smakman in Purmerend een hoogoplopend conflict krijgt met bewoners. Ze hebben, tot frustratie van de ondernemer, geen zin in een commune in hun achtertuin.

Lees ook onze recensie van de documentaire over Matthieu Smakman: Hoe Frans Bromet je inpakt met een naïeve sul

Ook in Tynaarlo krijgt hij het project niet van de grond. Na de geklapte deal verspringen zijn gedachten op het terras in Exloo snel. Wat als hij hier met zijn vrouw een distilleerderij begint?

Prompt kopen de twee het complex aan de Zuiderhoofdstraat en beginnen de voorbereidingen. Volgens RTV Drenthe gaat het om een investering van 1,8 miljoen euro.

Begin 2016 is distilleerderij Turv een feit, en het lijkt een succes te worden. Er komen groepen bezoekers langs, er is veel media-aandacht en Turv maakt in de regio bescheiden naam. Smakmans productieproces spreekt aan: zijn water haalt hij uit de Drentse Hondsrug, speciale ketels komen uit Duitsland.

Profwielrenner

Onder whiskykenners klinkt na enkele maanden een ander geluid. Op internetfora wordt geklaagd over Turv, omdat onduidelijk zou zijn wat Smakman eigenlijk doet in zijn ketels. Hij is niet transparant over zijn distilleerproces en zou bij rondleidingen opscheppen over zijn bedrijf en stijl. „Als ik een profwielrenner zou zijn, zou ik zo veel trainen dat ik de beste was”, noteert een deelnemer op Het Whiskyforum uit zijn mond.

Ook de Voedsel- en Warenautoriteit heeft, na klachten van de branchevereniging voor sterke drank, twijfels over Smakmans aanpak. Whisky hoort drie jaar te rijpen, maar Smakman volstaat met drie maanden. Tegen RTV Drenthe zegt hij dat dit kan door innovatie, en hij noemt de branche „zielig en zwak”. Het woord ‘whisky’ verdwijnt wel van zijn flessen.

Toch oogst Smakman ook bewondering, van zijn buurman en geboren Eksler Jan Schutrups. Tegenover de distilleerderij runt die al jaren Exloos tot dan toe opvallendste onderneming: een schoenenwinkel, voetbehandelingskliniek en café in één. Ooit had Schutrups ook plannen voor de boerderij van Turv, maar hij kreeg ze niet van de grond. Dat het Smakman wel lukt, dwingt respect af. „Thieu deed binnen een paar maanden wat mij nooit lukte. Dat vond ik gaaf. Ik dacht: wát een ondernemer hebben we nu toch hier! Hij gaat Exloo op de kaart zetten.”

De buurmannen ontwikkelen een goed contact en komen vaak bij elkaar over de vloer. Schutrups is een grote afnemer van de Turv-flesjes, Smakmans zonen gaan geregeld bij hem langs.

Tussen Smakman en de rest van Exloo gaat het minder goed. Als het dorp zich in een open brief tegen de voorgenomen huisvesting van asielzoekers keert, in mei 2016, schiet hij uit zijn slof. Op Facebook herinnert hij eraan dat Drenthe relatief veel NSB’ers kende en beschuldigt hij een deel van de lokale bevolking van „tenenkrommend weinig historisch en moreel besef”. Daarom „rest slechts de meest harde roe”.

Burgemeester Jan Seton vraagt Smakman zijn woorden terug te nemen. Dat doet hij, maar tegenover het Dagblad van het Noorden toont hij eind maart weinig spijt. „Ik acht het mijn burgerplicht om te reageren op een Ku Klux Klan-achtige brief.”

Daarachter sluimert een eerder conflict met de gemeente en de folkloristische vereniging Dorpsbelangen Exloo. Toen Smakman zijn boerderij kocht, zou het pleintje ervoor – geregeld gebruikt door die vereniging – erbij horen. Maar de gemeente maakte een fout; het voorplein bleef publieke ruimte. Op Smakmans eis werd de overdracht alsnog in de verkoop meegenomen.

Van hem mag Dorpsbelangen dat plein overigens blijven gebruiken. Maar na de NSB-uitspraken voelen sommigen daar weinig meer voor; de sfeer is definitief verziekt. „Wij hebben toen besloten gewoon afstand te houden van de heer Smakman”, zegt secretaris Roelf Begeman. „Wij dachten: hij doet zijn ding, en wij doen onze dingen.” De vereniging viert evenementen voortaan op de Brink.

Minder contact

Met Turv zelf lijkt alles goed te gaan, maar in januari 2017 ziet buurman Schutrups de Facebookactiviteit van de distilleerderij teruglopen. Ook Jan Geerts, van de Ondernemersvereniging Exloo, merkt dat hij minder contact heeft met Smakman, met wie hij relatief goed overweg kon. „Het verwaterde een beetje. Ik wist niet waarom, ik dacht: misschien is hij heel druk of wil hij wat privacy.”

Schutrups noch Geerts maakt zich zorgen. Smakman heeft niet lang daarvoor aangekondigd uit te breiden en wodka te gaan maken, dus zo slecht kan het niet gaan. Schutrups heeft ook een nieuw idee: kan Smakman geen Schutrups-whiskylijntje maken, voor verkoop in de schoenenwinkel? Het zou de ultieme synthese zijn van de twee markantste Exloose ondernemingen.

Ze beginnen hun plannen uit te werken, maar begin maart komt daar abrupt een einde aan: Smakman zet zijn distilleerderij opeens te koop. Tegen RTV Drenthe zegt hij dat hij „klaar is met kwartiermaken”.

Schutrups is verbijsterd. Hij snapt niet dat Smakman ermee wil ophouden. Die zegt hem dat hij zich ergert aan de spanningen met de dorpsvereniging en de gemeente na zijn uitspraken en de ruzie over het pleintje. Met slechte zaken zou het niets te maken hebben. „Thieu zei dat hij het gevoel had dat iedereen hier tegen hem was.”

Er speelt ook een nieuw conflict, met de lokale makelaar Jan Huis. Smakman beticht hem ervan zelf de boerderij te hebben willen kopen – wat volgens Huis onzin is. Op de toegangspoort van de distilleerderij verschijnt in graffiti de tekst „Ik vertrek”. Wie dat heeft gedaan, blijft onopgehelderd.

Schutrups en Smakman hebben nog sporadisch contact, en spreken elkaar voor het laatst op 16 maart – één dag voordat de populaire Belgische whiskykenner Mark Demul op zijn populaire YouTube-kanaal weigert een slok „ondrinkbare” Turv door te slikken.

Om elf uur ’s avonds, 29 maart, gaat het Dagblad van het Noorden naar de drukker. Om tien over half twee die nacht rukt de brandweer uit naar huize Smakman.

Na de brand in de distilleerderij komt een geruchtenmachine op gang in Exloo en omstreken. Ramptoeristen komen naar de ravage kijken. De politie roept getuigen op beeldmateriaal te sturen voor het onderzoek. Foto ANP

„Morgen kan alles anders zijn, als er een nieuwe droom voorbijkomt.” Zo eindigt het uitgebreide profiel van de rusteloze Matthieu Smakman dat alle Drentse abonnees van de regionale krant op donderdagochtend 30 maart in hun brievenbus krijgen. De krant pakt groot uit over de ondernemer en zijn distilleerderij, met nog een stuk: „Matthieu Smakman en Exloo in oorlog”. Het artikel gaat uitgebreid in op de spanningen tussen de ondernemer – die van de aanstaande publicaties wist – en het dorp. „Exloo explodeerde in mei vorig jaar nadat Smakman via Facebook de lont in het kruitvat stak.”

Maar het nieuws heeft de krant ingehaald. Alleen wie die donderdag ook de site van het Dagblad bezoekt, weet dat Smakman niet meer leeft.

Die ochtend staan Exlers, hulpdiensten en journalisten te kijken naar de smeulende resten van de distilleerderij. Onder hen Jaap van Brummelen, de verslaggever wiens Smakman-artikelen dan in de omgeving op de mat vallen. Hij heeft toevallig deze nacht piketdienst en staat stijf van verbazing en schrik.

Eerst denken de omstanders nog dat iedereen veilig is. Helmy blijkt ongedeerd en op een andere plek. „Toen dachten we: dan is Thieu daar ook. Die twee waren altijd binnen een straal van tweehonderd meter van elkaar”, zegt buurman Schutrups. Later die ochtend hoort hij dat er toch een slachtoffer is. De speurhonden zijn aangeslagen bij doorzoeking van de resten van het pand. En Smakman wordt vermist.

De geruchtenmachine komt op gang in Exloo en omstreken. Ook landelijk wordt volop gespeculeerd. „Werd monument verwoest door buren?”, kopt De Telegraaf. „Wie stak de whiskystokerij in brand?”, schrijft de Volkskrant. Ramptoeristen komen naar de ravage kijken. De politie roept getuigen op beeldmateriaal te sturen voor het onderzoek.

De whiskywalm is verdwenen

Het dagelijks leven in het dorp hervat zich. De winkel van Schutrups, net ontsnapt aan de brand, draait niet lang erna alweer op volle toeren. De whiskywalm verdwijnt geleidelijk uit het centrum. In juni begint het puinruimen en huldigt de politieke partij Gemeentebelangen Borger-Odoorn ter ere van het aanstaande 60-jarige bestaan haar leden van het eerste uur.

Jan Schutrups, misschien wel de grootste fan van Turv, is zijn collega-ondernemer niet vergeten. Hij besluit na de brand een groot deel van diens drank in de regio op te kopen. Bij slijterij Van den Bos in Emmen koopt hij alles wat over is. „Ik vond het echt gaaf wat Thieu deed. En dat er dan Exloo op die flesjes stond, dat was toch wel erg leuk.”

Jammer dat Smakman stopte, vindt Schutrups. „Thieu liet die naam er na een tijdje afhalen. Hij was klaar met het dorp, zei-ie.”

De politie Drenthe stuurt maandag 10 juli een persbericht uit. Onderwerp: de brand in Exloo, ruim drie maanden geleden. Ze meldt dat het onderzoek bijna is afgerond, en dat er geen zicht is op een conclusie. „Vanuit het tactisch onderzoek kon niet worden vastgesteld wie verantwoordelijk is voor de brand. […] Ook kan, op basis van de onderzoeksbevindingen, de mogelijkheid dat de 53-jarige zelf betrokkenheid heeft gehad bij de brand niet worden bevestigd of uitgesloten.”

Correctie: in een eerdere versie van dit artikel stond dat Gemeentebelangen Border-Odoorn haar 60-jarige bestaan vierde. Dat is in 2018, dit jaar werden ter ere van het aanstaande jubileum al zeer oude leden geëerd.