Documenta 14 richt de blik op Griekenland en vluchtelingen

Obelisken zijn doorgaans tekens van machtswellust en superioriteit, opgericht om farao’s te verheerlijken of koningen en keizers te eren. Maar de zestien meter hoge gedenknaald die deze week is verrezen in het hart van Kassel is vooral een teken van dankbaarheid. ‘Ich war ein Fremdling und ihr habt mich beherbergt’, staat in gouden letters op de betonnen pilaar, niet alleen in het Duits maar ook in het Turks, Arabisch en Engels. Sinds 2015 heeft Duitsland meer dan een miljoen vluchtelingen opgenomen. Die gastvrijheid moest geprezen worden, vond de in Nigeria geboren kunstenaar Olu Oguibe, die zelf als klein kind de oorlog in Biafra overleefde en nu in Amerika woont.

Op de Documenta in de Duitse stad Kassel, die zaterdag opent voor het publiek, vormen de verhalen van vluchtelingen en migranten een belangrijke rode draad. De vijfjaarlijkse tentoonstelling vindt dit jaar voor het eerst in haar zestigjarige geschiedenis niet alleen in de Duitse provinciestad plaats, maar ook in Athene. Want dáár, aan de buitengrens van Fort Europa, is het vluchtelingenprobleem pas echt goed voelbaar. Artistiek directeur Adam Szymczyk nodigde alle honderdzestig deelnemers uit op beide locaties werk te maken, als een „expositie in twee aktes”. Onder het motto ‘Learning from Athens’ sijpelen de verhalen en ervaringen uit Griekenland zo ook door in de Kasselse pendant.

Griekse kunst

Het Fridericianum is van oudsher het startpunt van de Documenta, het tentoonstellingsgebouw waar bezoekers hun eerste indrukken opsnuiven. Maar Szymczyk stelt een andere route voor. Als een van de hoofdlocaties koos hij het oude postkantoor in Nordtstad, de buitenwijk die vooral door migranten wordt bevolkt. Het Fridericianum zelf is geheel gevuld met de collectie van het Griekse nationale museum voor hedendaagse kunst EMST. Nooit eerder zullen zoveel onbekende Griekse kunstenaars vertegenwoordigd zijn op de Documenta. Ook dat is een gewaagd statement, waarmee Szymczyk de hiërarchie van de internationale kunstwereld ter discussie stelt.

De Turkse kunstenaar Banu Cennetoglu verwisselde intussen de letters MVSEVM FRIDERICIANVM die al sinds de achttiende eeuw op de gevel prijken. BEINGSAFEISSCARY staat er nu te lezen – een tekst die ze afgelopen april in Athene aantrof als graffiti op een universiteitsgebouw. Tien letters konden worden hergebruikt, de andere zes liet ze bijmaken. Vrede en welvaart hebben een prijs, wil Cennetoglu maar zeggen, als reactie op de toenemende angst voor vreemdelingen.

Bekijk ook de fotoserie: Een greep uit de kunst op Documenta 14

Gestapelde rioolbuizen

Hiwa K. is niet vergeten wat het betekent om huis en haard te moeten verlaten. Hij begon zijn carrière in zijn geboorteland Irak als schilder van sociaal-realistische voorstellingen, maar moest vluchten voor de troepen van Saddam Hussein en werkt nu als conceptueel kunstenaar in Berlijn. Op het plein voor het Fridericianum bouwde hij een semi-luxe verblijfplek voor vluchtelingen, gemaakt van twintig op elkaar gestapelde rioolbuizen – het soort schuilplaats waar hij zelf ook overnachtte tijdens zijn odyssee. Om het toch een beetje gezellig te maken, heeft Hiwa K. iedere buis als een mini-studio ingericht, trendy en functioneel als een IKEA-showroom. Er is een betegelde badkamer, een keukentje met gasstel en kruidenrek, en zelfs een balkonnetje met hangplantjes.

Veel van de ingrepen in het straatbeeld van Kassel zullen tijdelijk zijn. De twee stadspoorten die de Ghanese kunstenaar Ibrahim Mahama op Christo-achtige wijze verpakte in juten zakken, en die nu ogen als een vervaarlijk bolwerk in oorlogstijd, zullen na honderd dagen weer verwijderd worden. Maar soms zijn de Documenta-kunstwerken een langer leven beschoren. Midden op het Friedrichsplatz is bijvoorbeeld nog altijd het vijf centimeter hoge topje van de koperen roede te zien die de Amerikaanse kunstenaar Walter De Maria veertig jaar geleden voor Documenta 6 een kilometer de grond in stampte (Vertical Earth Kilometer, 1977). Het is te hopen dat de obelisk van Olu Oguibe eenzelfde monumentale status krijgt en mag blijven staan, als gedenkteken in deze tijden van angst en barmhartigheid.