Pas vorige week begon het echte onderhandelen

Jesse Klaver is geen grote drinker. Maar maandagavond, een paar uur na de breuk in de formatie, heeft de leider van GroenLinks toch even behoefte om de fles whisky te openen die ongeopend in zijn Haagse boekenkast staat. Op zijn werkkamer is het een komen en gaan van fractieleden en medewerkers.

Bij GroenLinks balen ze dat de formatiebesprekingen met de VVD, CDA en D66 zijn stukgelopen. Twee maanden hebben ze serieus meegepraat over de eerste regeringsdeelname sinds de oprichting van de partij in 1989. Nu dreigt toch weer de oppositie – en GroenLinks krijgt ook nog eens de schuld van de formatiebreuk. Zijn ze pootje gelicht door de ervaren onderhandelaars van VVD en CDA?

Weliswaar hebben de vier partijen na hun scheiding afgesproken om niet publiekelijk zondebokken aan te wijzen, het beeld op het Binnenhof the day after is toch dat de principiële opstelling van GroenLinks de aanleiding voor de breuk is geweest. De partij van Klaver kon zich niet verenigen met het eindvoorstel van informateur Edith Schippers over het vluchtelingenbeleid. Vorige week donderdag, zo schrijft zij in haar eindverslag, zette ze haar gesprekspartners onder druk: deze maandag moesten ze besluiten of ze het eens zouden worden.

Haagse popzaal

Het gevoel bij GroenLinks: we hebben te laat beseft hoe beslissend de keuze van dit onderwerp was. Als de onderhandelingen waren geklapt op klimaatbeleid, hadden VVD en CDA een lastig verhaal gehad – zij zijn op dat gebied het minst ambitieus. Nu is het vooral Klaver die uitleg zal moeten geven, woensdagochtend in een Kamerdebat met de informateur en ’s avonds bij een ‘meetup’ van GroenLinks in een Haagse popzaal.

Of heeft GroenLinks zélf aangestuurd op een breuk? Die zaal was wel héél snel geboekt, zeggen ze bij andere partijen, en het Facebookbericht van Klaver aan zijn achterban was er ook verdacht rap. Anderhalve dag na het klappen van de formatie is dus nog steeds niet helemaal duidelijk voor welke partij het einde nou écht als een verrassing kwam.

Lees ook: Een beetje druk van de informateur en het knakte

Waar de betrokken partijen het wél over eens zijn: deze formatieronde was een heel lange sur place, gevolgd door een vrij abrupte crash. Dat kwam grotendeels door de methode die informateur Schippers hanteerde. De drie ingewikkelde onderwerpen – migratie, klimaat en inkomensverdeling – kwamen regelmatig ter sprake, maar de écht harde keuzes werden opzijgezet voor een later moment. Toen dat moment eindelijk was aangebroken, eind vorige week, ging het ook meteen mis. „We gingen telkens één spade diep”, zegt een betrokkene. „Bij migratie waren het twee spades.”

Dat verklaart ook waarom er al die weken vrijwel niets naar buiten kwam – en de partijen ook sinds de breuk maar mondjesmaat details delen over wat er in de Stadhouderskamer gebeurd is. Er valt weinig te onthullen, want ingenieuze compromissen of spannende uitruilen waren nog helemaal niet aan de orde. „Als je niet echt onderhandelt, dan lekt er niets”, zegt een ingewijde.

Principieel punt

Op sommige onderwerpen werd wel degelijk vooruitgang geboekt. Zo lagen er uitgewerkte ideeën over het financieel kader voor de komende jaren. Maar migratie was, in de woorden van Schippers, „de drempel die te hoog was”. Het belangrijkste meningsverschil ging over toekomstige afspraken van de Europese Unie met Afrikaanse landen over het tegengaan van migratie: geld in ruil voor opvang van vluchtelingen – net zoals bij de ‘Turkije-deal’ van vorig jaar.

Het onoverbrugbare verschil, zeggen betrokkenen, had te maken met de volgorde van die afspraken. VVD en CDA, en in mindere mate D66, wilden eerst een akkoord over een migratiestop met landen als Libië en Tunesië, en daarna pas erkende vluchtelingen over laten komen naar Europa – net als bij Turkije. GroenLinks wilde die volgorde juist omdraaien. Het individuele recht om asiel aan te vragen is voor die partij een principieel punt.

Of het probleem alleen bij GroenLinks lag, daar lopen de meningen over uiteen. Het was drie tegen één, klinkt het bij VVD en CDA. Bij D66 houden ze vol dat ze op dit onderwerp GroenLinks steunden. Onlogisch is dat niet: D66 wilde de partij graag in deze coalitie en dan is het beeld dat je op een cruciaal onderwerp aan de kant van VVD en CDA staat, niet handig voor de toekomst.