Ondergang dreigt voor Museum Het Valkhof in Nijmegen

Het Nijmeegse Museum Het Valkhof dreigt ten onder te gaan aan jarenlang slecht beleid en een gebrek aan visie. Meerdere bestuurscrises, oplopende verliezen, te weinig profiel , nauwelijks geld voor tentoonstellingen en verbouwingsplannen van miljoenen euro’s zonder financiële onderbouwing: in twee onderzoeken wordt hard geoordeeld over de culturele instelling. Er moet iets gebeuren, anders is het museum ten dode opgeschreven. De positie van de geschorste directeur Arend-Jan Weijsters lijkt onhoudbaar.

Het Valkhof wil te veel zijn, zo valt te lezen in één van de deze dinsdag gepresenteerde rapporten naar de toekomst van het regionale museum. Met stukken over de Romeinse en Nijmeegse geschiedenis en archeologie, moderne en hedendaagse kunst en nog eens Pop Art-werken heeft de collectie van Het Valkhof een te onduidelijk profiel. Een herkenbaar tentoonstellingsbeleid ontbreekt bovendien, met teruglopende bezoekersaantallen tot gevolg. Dat is het gevolg van vele bestuurswisselingen, gebrek aan financieel beleid en een verdeelde organisatie.

Ruzie om de verbouwing

Het belangrijkste punt in de crisis rond Het Valkhof is een conflict tussen directeur Weijsters en de raad van toezicht van het museum. De ruzie draait onder meer om een voorgenomen verbouwing die Het Valkhof weer uit het slop moet trekken. Onverantwoorde plannen zonder degelijke onderbouwing leidden in december 2016 tot een vertrouwensbreuk tussen beide partijen, en een schorsing van Weijsters als directeur.

Een kort geding, aangespannen door Weijsters die zijn functie weer wilde oppakken, werd kort voor de zitting in februari afgeblazen. De resultaten van een onderzoek naar de bestuurscrisis, door het bureau Cultuur+Ondernemen, zouden uitkomst moeten bieden. Interim-directeur Jan van Laarhoven vroeg daarnaast aan adviesbureau Berenschot om de toekomstperspectieven voor het al jaren kwakkelende museum in kaart te brengen.

Uit de dinsdag gepresenteerde rapporten, waarover NRC beschikt, doemt op beide vlakken allesbehalve een florissant beeld op. Allereerst Het Valkhof zelf. Het museum lijdt al enkele jaren verlies, vooral door teruglopende bezoekersaantallen. De laatste echt succesvolle tentoonstelling dateert alweer van tien jaar terug en een expositie over gladiatoren, die tot een nieuwe stroom publiek moest leiden, trok dit seizoen niet de begrote 100.000 maar slechts 50.000 bezoekers. Het resultaat: een tekort op de tentoonstelling van 250.000 euro.

Financiële problemen

Vooral financieel staat het museum er slecht voor, blijkt uit het rapport van Berenschot. Voor 2015 was het verlies 659.000 euro en voor 2016 wordt er volgens voorlopige berekeningen uitgegaan van een min van 912.000 euro.„De financiële positie van het museum is door de verliezen van de afgelopen jaren uitgehold. Er zijn nauwelijks middelen meer om de ontwikkeling van (grote) tentoonstellingen te financieren en financiële risico’s daarbij te nemen.” En: „Het eigen vermogen is in 5 jaar gereduceerd met 65 procent.” Een andere belangrijke conclusie is dat ondanks de geldzorgen het museum „niet beschikt over degelijke, actuele analyses van de financiële positie.”

Des te verbazingwekkender is het dat het een verbouwing van het museum de laatste jaren steeds weer ter tafel komt. Weijsters treedt aan in 2015 op een moment dat de vorige directeur, Marijke Brouwer, door een reorganisatie het vertrouwen van het personeel is kwijtgeraakt. Wel ligt er op dat moment al een verbouwplan voor het verouderde Valkhof Museum, ter grootte van circa 8,5 miljoen euro. Daarvoor is door Brouwer al 750.000 euro uitgegeven, met goedkeuring van de raad van toezicht. Weijsters schrapt dat plan kort na aantreden, neemt het verlies en komt met eigen ideeën. Hij wil aanvankelijk voor 5,9 en later voor 3 miljoen euro het museum herinrichten.

De eerste haarscheuren ontstaan wanneer Weijsters op vergaderingen steeds maar andere plannen blijft presenteren, zonder een degelijke financiële onderbouwing. Het gebrek aan een fatsoenlijke risicoanalyse is een terugkerend thema in het beleid van Weijsters, zo blijkt uit het onderzoek van Cultuur+Ondernemen. „Het verbaast de commissie dat er niet (…) gekeken wordt naar wat het museum nu nodig heeft aan verbouwingen/herinrichting en er ad hoc besluiten worden genomen.” Een meerjarenplan voor de periode 2017-2020, dat door Weijsters in het najaar van 2016 wordt gepresenteerd, noemt de commissie een voornemen „met een twijfelachtig dekkingsplan met een zeer beperkte realiteitswaarde”.

De discussie over financiering van de verbouwing escaleert tijdens een vergadering op 13 september 2016. Weijsters schrijft daarover later per mail aan de voorzitter van de raad van toezicht dat hij de vergadering als „onaangenaam”, „weinig stimulerend” en „soms zelfs demotiverend” heeft ervaren.

Vanaf dan gaat het rap slechter tussen beide partijen. De gemeente Nijmegen, gealarmeerd door de onzekere financiële situatie van het museum, deelt Weijsters in een gesprek mee dat Het Valkhof nog slechts op jaarbasis subsidie zal krijgen, in plaats van vier jaar vooruit. Later wordt dit zelfs aangescherpt tot een bijdrage op maandbasis.

Gevoelige knauw

De mededeling betekent een gevoelige knauw voor het museum, dat voor 90 procent leunt op subsidie. Eerder dat jaar is een andere belangrijke sponsor, de BankGiro Loterij, al afgehaakt nadat ruim een miljoen euro is uitgekeerd voor verbouwing van het museum, zonder dat deze plannen gerealiseerd worden. Mocht de loterij dit bedrag direct opeisen, vanwege niet nagekomen voorwaarden, dan komt Het Valkhof zelfs acuut in geldnood, schrijft Berenschot, want de verplichtingen zouden dan groter zijn dan de liquide middelen.

Weijsters stelt de raad van toezicht echter niet op de hoogte van het voornemen van de wethouder. Hij meldt de raad van toezicht dat er “een plezierig en constructief” gesprek heeft plaatsgevonden, Pas drie maanden later, in december, zal de raad van het voornemen van de gemeente horen. Weijsters blijft vasthouden aan zijn verbouwplannen en dat is reden voor de toezichthouder om de directeur op 23 december 2016 te schorsen.

De directeur zit thuis

Nu, vijf maanden later, zit de directeur nog altijd thuis en treedt de raad van toezicht vrijdag terug om plaats te maken voor vervanging. Cultuur+Ondernemen oordeelt hard over het functioneren van beide partijen. Weijsters heeft „vele kwaliteiten” maar is „op het vlak van governance tekort geschoten”. „Hij schermt cruciale informatie (…) af en mobiliseert het personeel een managementteam om met hem stelling te nemen tegen de raad.”

Ondertussen valt ook de raad een hoop te verwijten. Die heeft „weliswaar kritische vragen gesteld” maar “geen concrete verbeteracties gevraagd voor de verbouwingsplannen en de financieel-administratieve organisatie”. Bovendien werd te lang geaccepteerd dat deze te weinig informatie kreeg in een situatie waarin de financiële gang van zaken „niet op orde was”.

De nieuwe raad van toezicht staat voor de taak te besluiten over het lot van Weijsters. Bovendien moet er een toekomstplan komen voor het museum. Volgens Berenschot geeft Het Valkhof momenteel „onvoldoende invulling aan cultureel ondernemerschap. De belangrijkste opdracht voor Het Valkhof is nu „het terugwinnen van het vertrouwen bij de externe partners van het museum” (waaronder de gemeente en de Bankgiroloterij) en het „op orde brengen van de financiële huishouding en inrichten van een professionele bedrijfsvoering”. Pas dan kan er gepraat worden over een herinrichting van het museum, zo besluit Berenschot.

Toekomst museum

Voor die nieuwe koers van het museum zijn er verschillende opties, waarbij een combinatie tussen een stadsmuseum (met oog voor de Nijmeegse geschiedenis) en een soort Kunsthal (met jaarlijks 1 à 2 grote exposities gericht op bezoekers van buiten de stad) het beste beste toekomstperspectief biedt. Dat zou wel ingrijpende gevolgen hebben voor de huidige organisatiestructuur van het museum. Bovendien zou de gemeente dan bijna een miljoen euro extra moeten subsidiëren - op jaarbasis.

Ondertussen is de geplande sluiting – vanwege de verbouwing – opgeschort maar heeft Het Valkhof daardoor het probleem dat er nauwelijks exposities zijn: er is niks ingekocht. Het museum moet rekening houden met „een transitiejaar” met – opnieuw – bijbehorende teleurstellende bezoekersaantallen.