Evolutionaire verrassing: primitieve naledi-mens was tijdgenoot van moderne mens

De mysterieuze oermens Homo naledi, met kleine hersenen, leefde verrassend kort geleden. De botten zijn zo primitief dat ze gerust twee miljoen jaar oud zouden kunnen zijn, maar ze blijken nu tussen de 300.000 en 200.000 jaar geleden oud. Het maakt de naledi-mensjes tijdgenoten van vroege Homo sapiens, die vanaf 200.000 jaar geleden in Midden-Afrika leefden. Het is waarschijnlijk dat onze voorouders en naledi-mensen elkaar zijn tegengekomen.

Fossielen van Homo naledi werden twee jaar geleden met veel bombarie gepresenteerd, maar tot irritatie van andere wetenschappers ontbrak de datering. De langverwachte datering wordt door het Zuid-Afrikaans team van onderzoekers vandaag gepresenteerd in het tijdschrift eLife. Ze publiceren de datering van de naledi-mens samen met een nieuwe vondst van 131 nieuwe naledi-fossielen. Deze beenderen en tanden lagen in een grot die verbonden is met de grot waar hetzelfde team in 2015 de eerste 1.550 fossielen van het naledimensje vond.

Deze nieuwe vondsten bevestigen dat de anderhalve meter lange Homo naledi ongewoon was: met moderne én primitieve trekken. Primitief zijn het kleine brein (500 à 600 milliliter), het vooruitstekende snoetje en de verrassend lange, kromme vingers, een eigenschap die vaak in verband wordt gebracht met bomenklimmen. Moderne eigenschappen zijn de kleine kaak en tanden en de vorm van pols en voeten.

Voorouder of zijtak?

Maar schokkender dan de vondst van nieuwe beenderen is dus de geringe ouderdom. In 2015 was nog niet bekend wanneer Homo naledi precies leefde. De fossielen zouden 2,5 miljoen jaar oud kunnen zijn, maar ook 50.000 jaar. Zonder datering was het onmogelijk Homo naledi een plekje te geven in de evolutionaire stamboom van mensen. Was naledi een voorouder of zijtak?

Die datering heeft het naledi-team nu wel uitgevoerd: de 1.500 al eerder gevonden botten zijn tussen de 236.000 en 335.000 jaar oud. Evolutionair gezien is dat extreem jong voor een mens met zoveel primitieve kenmerken.

“Verbazingwekkend jong”, vindt Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen. “Het ontkracht wat mij betreft het idee dat natuurlijke selectie de evolutie van steeds grotere breinen heeft aangejaagd. ”

“Een prima vondst, maar vooral de datering is interessant”, zegt de Nederlandse paleoantropoloog Fred Spoor van het University College London. “Het betekent meer chaos in de Midden-Steentijd, maar dat is helemaal niet erg.”

De jonge leeftijd van naledi betekent dat er de afgelopen 300.000 jaar minstens vijf menssoorten over de aarde rondzwierven. In Afrika leefde dus Homo naledi en vroege Homo sapiens. In Europa en West-Azië waren het Neanderthalers. In Midden-Azië leefde de mysterieuze Denisoviërs. En het Indonesische eiland was het thuiseiland van het verdwergde Floresmensje. Van die vijf mensen is nu alleen Homo sapiens nog over.

Drie mensen in een diepe grot

De 131 nieuwe fossielen komen van drie verschillende skeletten, van twee volwassenen en één kind. Het belangrijkste fossiel is een bijna complete schedel. Op de schedel zijn aanhechtingen zichtbaar voor forse kaakspieren. De onderzoekers denken daarom dat het gaat om de schedel van een man. In 2015 zijn ook al schedelfragmenten gevonden, maar toen ontbraken nog grote delen van het gezicht.

De fossielen zijn gevonden in de Lesidi-kamer van het grottenstelsel Rising Star, 30 meter onder de grond. De grot is te bereiken via een pad van 80 vanaf het aardoppervlak. De Lesidi-kamer is ook vanuit de Dinaledi-kamer te bereiken waar de eerste 1.500 botten van Homo naledi gevonden zijn (‘Dinaledi’ betekent ‘sterren’ in het Sesotho), maar de verbinding bestaat uit moeilijke klauterroute van 145 meter lang.

Geen DNA

Met een ouderdom van 200.000 à 300.000 jaar komt ook DNA-onderzoek binnen handbereik. Zulke DNA-gegevens zouden kunnen onthullen wat de verwantschap is ten opzichte van Neanderthalers en moderne mensen. In 2014 slaagden genetici van het lab van Svante Pääbo er bijvoorbeeld in om mitochondriaal DNA te isoleren uit de ongeveer even oude beenderen uit de Spaanse grot Sima de los Huesos.

Bij Homo naledi is het isoleren van DNA vooralsnog niet gelukt. “De beste labs hebben het geprobeerd”, zegt naledi-onderzoeker John Hawks. “Maar het lijkt erop dat het Zuid-Afrikaanse klimaat ongeschikt is voor het bewaren van DNA. De gemiddelde temperatuur ligt rond de twintig graden Celsius. Dat is te hoog.”

Gebruikte naledi vuur?

Ook na deze nieuwe, tweede vondst van naledi-beenderen in een grot blijft de vraag: hoe kwamen de lichamen in die grotten terecht? Er zijn daar geen schachten waar naledi-mensjes in kunnen zijn gevallen. Er zijn ook geen sporen van vleeseters die de lichamen hun hol in getrokken hebben. En ook al geen signalen dat een overstroming de botten de grotten heeft in gespoeld.

De enige optie die overblijft, betogen de auteurs, is dat een mens de lichamen heeft bijgezet: een moedwillige begraving dus. “We hebben andere verklaringen onderzocht”, zegt Hawks, “maar die andere verklaringen snijden geen hout.”

Het betekent dat naledi door smalle gangen met lichamen moet hebben gezeuld. Het was pikkedonker, dus een fakkel zou geholpen hebben.

Niet iedereen vindt dat geloofwaardig. “Het is onwaarschijnlijk dat een wezen met een brein zo groot als een gorilla tot zulk complex gedrag in staat was”, zegt Chris Stringer. “Zeker als je bedenkt dat een beheersing van vuur een vereiste is om in een donkere grot af te dalen.”

De onderzoekers denken inderdaad dat Homo naledi vuur beheerste. Hawks: “Dat is helemaal niet zo verrassend als je bedenkt dat er in het nabijgelegen Swartkrans sporen van vuren zijn gevonden van 1,2 miljoen jaar oud.” Lang niet iedereen accepteert die Swartkrans-resten als bewijs voor vuurgebruik.

Het team gaat nu ‘op alle mogelijke manieren’ naar sporen van vuurgebruik in de grotten zoeken. Hawks: “Als er vuur gebruikt is, zullen we het vinden.”