Over twintig jaar zijn al deze ijsbergen gesmolten

Het kan nu nog, wandelen over zee-ijs. Op bovenstaande foto zijn onderzoekers Nathan Kurtz en Jeremy Harbeck op weg naar een ijsberg, net uit de kust van Pituffik in het noordwesten van Groenland. „Het ijs is hier 1,5 meter dik”, zegt Kurtz. Nog wel. Maar dat zal veranderen. „Over een jaar of twintig is het hele Arctische gebied naar verwachting vrij van zee-ijs.”

De aarde is aan het opwarmen. Boven de noordpoolcirkel voltrekt die opwarming zich twee tot drie keer zo snel als het mondiaal gemiddelde, dat sinds 1880 met 0,8 graden Celsius is toegenomen. Sneeuw en ijs zijn er aan het verdwijnen. Het smelten van gletsjers en ijskappen op land, en de waterafvoer naar zee, draagt bij aan zeespiegelstijging. En het krimpen van zee-ijs versterkt het broeikaseffect. Want een ijsvrije zee absorbeert meer warmte dan een met ijs bedekte, en een warmere oceaan straalt weer meer warmte uit naar de lucht. „Ik maak me over deze trends zorgen. Het is voor mij de drijfveer om dit onderzoek te doen”, zegt natuurkundige Kurtz, die bij de NASA werkt.

Kurtz is in Pituffik omdat hij Operation IceBridge leidt, een onderzoeksprogramma van de NASA dat sinds 2009 de ontwikkeling van zee-ijs, gletsjers en ijskappen in het Arctisch en Antarctisch gebied in kaart brengt. In het noordpoolgebied gebeurt dat jaarlijks in de maanden maart tot mei, met vliegtuigen, die zijn bepakt met allerlei apparatuur. Eén van de hoofdbases van het programma is Thule Air Base bij Pituffik.

Vanuit Thule Air Base zijn in de laatste weken van maart vluchten uitgevoerd naar het Canadese Ellesmere Island, en over noordelijk gelegen delen van Groenland. Een enkele vlucht duurt doorgaans acht uur, vertelt Kurtz. Aan boord zijn twintig mensen druk in de weer. „We vliegen best laag, op zo’n 500 meter hoogte. Soms zit je lager dan de bergen. Je hebt een vrij goed zicht op de grond. Het is behoorlijk indrukwekkend.”

De situatie kan per regio sterk uiteenlopen, zegt Kurtz. „De ijskap op Ellesmere Island krimpt. Daarentegen zien we het zee-ijs bij Thule Air Base nog amper dunner worden.” Maar de algehele trend is duidelijk, zo blijkt uit de cijfers. In het Arctisch gebied bereikt het zee-ijs zijn jaarlijks maximale omvang eind februari-begin maart. Satellieten meten die omvang sinds 38 jaar. Er is van jaar tot jaar variatie, maar de trend is er een van krimp. 2017 was daarop geen uitzondering. De maximale omvang van het zee-ijs was met 14,4 miljoen vierkante kilometer (een gebied bijna zo groot als Brazilië en Australië bij elkaar) weer minder dan vorig jaar, en het minst in die 38 jaar.

Dit jaar begon Operation IceBridge op 9 maart, met vluchten vanuit de basis in Fairbanks. Inmiddels zit Kurtz op Spitsbergen. Van daaruit belt hij, voor dit gesprek. Op deze locatie, zo vertelt Kurtz, werkt de NASA dit jaar samen met de Nederlandse poolreiziger Bernice Notenboom. Ze doet metingen aan de grond, vlak bij de Noordpool. „Bernice meet onder andere hoe dik op verschillende plekken de sneeuwlaag op het ijs is. Dat is vanuit het vliegtuig wat lastiger om precies te bepalen”, zegt Kurtz. „Maar je hebt die informatie wel nodig als je iets wil zeggen over het smelten van het ijs.” Kurtz noemt het „vrij uitzonderlijk” hoe Notenboom te werk gaat. „Ze heeft geen vast kamp, ze is voortdurend op pad.”

Na Spitsbergen reist Kurtz weer terug naar Groenland om daar het onderzoek nog een paar weken voort te zetten. Niet alleen vanuit Pituffik, maar ook vanuit het zuidelijk gelegen Kangerlussuaq. Het programma duurt dit jaar tot 12 mei.

Heel lang zal Operation IceBridge niet meer doorlopen. Het was van begin af aan duidelijk dat het een tijdelijke oplossing is. Tussen 2003 en 2009 werden de metingen uitgevoerd door een Amerikaanse satelliet, IceSat-1. Er is een nieuwe satelliet in aanbouw, die naar verwachting in 2018 in bedrijf wordt genomen. Het gat daartussen is opgevuld met metingen vanuit het vliegtuig