Is het populisme van Wilders gestopt of slechts verplaatst?

Opgeluchte reacties uit Europa direct na de Nederlandse verkiezingsuitslag. Het populisme was een halt toe geroepen. Geen Trump- of Brexitachtige toestanden. „De kiezers in Nederland hebben met een overweldigende meerderheid gestemd voor de waarden waar Europa voor staat. Deze uitslag is een inspiratie voor velen”, schreef voorzitter Jean-Claude Juncker van de Europese Commissie aan premier en VVDvoorman Mark Rutte.

Volgens de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Sigmar Gabriel was de Nederlandse uitslag goed voor Europa, terwijl zijn Franse collega Jean-Marc Ayrault het had over „het stuiten van de opmars van extreem-rechts”.

Een verkiezingsuitslag als de Nederlandse met zo veel verschillende partijen met zoveel referentiepunten (wordt uitgegaan van de laatste verkiezingen of van de laatste peilingen?) kan op diverse manieren worden gelezen. En zodoende wordt naast de conclusie dat de opmars van Wilders is gestopt, met even groot gemak gesteld dat de sentimenten waaraan Wilders appelleert bij de verkiezingen flink hebben gewonnen.

Langs die lijn benadert columnist Marc Chavannes van website De Correspondent de uitslag. „Het populisme is niet tot staan gebracht in Nederland. Het is herverpakt”, schrijft hij in zijn politiek dagboek. Volgens hem hebben partijen als de VVD en het CDA hun toon flink aangepast aan die van Wilders. Hij komt vervolgens tot de volgende rekensom: „De PVV heeft vijf zetels gewonnen en kan haar campagne voortzetten met 20 zetels. De chique variant van Thierry Baudet won er twee. Opgeteld bij de VVD (33) en CDA (19) zijn er 74 zetels voor een vorm van smetvrees of haat jegens niet-witte medeburgers. Bijna een meerderheid. Dat is schokkend en uiterst zorgelijk. Beste opgeluchte mede-Europeanen, zoudt u dat ook nog even willen noteren?”

Tot een soortgelijke gevolgtrekking kwam columniste Lamyae Aharouay in deze krant, de dag na de verkiezingen. Zij noemde conclusies over verlies van het populisme „te voorbarig en te makkelijk”. Volgens haar is de kiezer nog steeds op zoek naar harde taal over immigratie, integratie en islam. „De boodschap van Wilders is door midden-rechtse partijen overgenomen, geconverteerd tot woorden die milder racistisch lijken en verteld door mannen die beleefder en redelijker ogen”.

VVD-lijsttrekker Rutte had het vlak voor de verkiezingen over een „verkeerd soort populisme” dat niet mocht winnen. Dit suggereert dat er ook een ander soort populisme is. Zoals eind jaren zestig ten tijde van de Praagse Lente in Tsjechoslowakije werd gesproken over socialisme met een menselijk gezicht, zo zou er dan nu sprake zijn van populisme met een menselijk gezicht. Dat zou onder andere te vinden te vinden zijn bij VVD en CDA. Maar niet alleen daar.

Wie de ontwikkeling van politieke opvattingen langs de sociaal-culturele meetlat legt, ziet dat tolerantie is afgenomen en repressie is toegenomen. Afgelopen oktober zat de binnen het CDA actieve Ayhan Tonca – hij was fractievoorzitter in Apeldoorn en tien jaar geleden kandidaat voor de Tweede Kamer – als bestuurslid van de Islamitische Stichting Nederland bij een hoorzitting in de Tweede Kamer met Turkse organisaties. Hij gaf toe zich gestoord te hebben aan de steun die zijn CDA had gegeven aan een motie die buitenlandse financiering van moskeeën verbood.

Volgens Tonca werd daarmee om electorale redenen volledig toegegeven aan de PVV-agenda. De motie was in lijn met het standpunt van de PVV om moskeeën te sluiten en de Koran te verbieden. Tonca: „Dat is precies wat de PVV wil. Die partij hoeft helemaal niet te regeren. De PVV zegt het, u doet het. Dat steekt mij. Dat is de voedingsbodem voor het kwaad in onze samenleving.”

Is Nederland met de verkiezingsuitslag van afgelopen woensdag dan toch minder van het Wilders-populisme afgedreven dan aanvankelijk werd aangenomen? De komende tijd zal bij de kabinetsformatie moeten blijken in hoeverre de stevige, tijdens de verkiezingscampagne gebezigde teksten ook werkelijk in beleid worden omgezet. Gaat CDA-leider Sybrand Buma zich echt hard maken voor het verplicht zingen van het Wilhelmus op scholen? Zal de ‘Pleur-op’-doctrine van VVD-leider Mark Rutte worden vertaald in maatregelen?

Of was het toch vooral retoriek om de PVV wind uit de zeilen te nemen? Met de bescheiden omvang van Wilders’ winst is dat laatste is in elk geval gelukt.