Jazzpianist Misha Mengelberg (81): avant-gardist met zelfspot

Als gekken konden ze erin vliegen. Eén bak kabaal. Slagwerker Han Bennink, de wildeman op potten en pannen. Misha Mengelberg, bedachtzamer, maar met ironische zelfspot achter zijn piano. Zonder dogma’s vrij improviseren met een licht absurdistisch en humoristisch accent.

Met ook saxofonist Willem Breuker brachten Mengelberg en Bennink het Nederlandse bebop-establishment in de jaren zestig met dwarse avant-gardejazz ten val. De in 1967 opgerichte Instant Composers Pool was een belangrijke exponent van de nieuwe orde die de wereld zou ingaan als de New Dutch Swing, vrije geïmproviseerde muziek met een sterke Nederlandse identiteit. De belangrijkste maatgever: instant composing – Mengelbergs passende synoniem voor improviseren. Muziek zonder afspraken, het publiek altijd weer wat verwonderd en vertwijfeld achterlatend.

De vrijdag in een Amsterdams verpleeghuis overleden jazzmusicus, avant-gardist en muzikaal denker Mengelberg was grootvorst van de improjazz. Met zijn eigenheid, geestigheid en dwarsheid bouwde hij gedurende zijn leven aan een oeuvre dat uitblonk in een muzikale, ritmische taal met een zucht naar anarchie en eigenzinnigheid. Eigenlijk was Mengelberg een beroerd slechte pianist, bagatelliseerde hij graag. Hij had van de nood een deugd gemaakt, schijnbaar achteloos beroerde hij de toetsen. Het beeld was van alle jaren: een kromgebogen Mengelberg achter de piano, sigaret in de mondhoek, de asbak en kop koffie binnen bereik.

Mengelberg, samen met Han Bennink en Ernst Glerum op het podium.

Waar veel jazzwijsneuzen zichzelf veel te serieus namen, droop zijn spel van de ironische, aan sarcasme grenzende zelfspot. Met enige regelmaat gooide hij zijn kont tegen de krib. Soms was dat per ongeluk, als een wat verstrooide kunstenaar die afspraken vergat. Maar ook stellig: hij nam de verantwoordelijkheid iedere dag weer anders te klinken en kon de zoektocht van collega’s naar een eigen stijl en geluid obsessief en onzinnig vinden.

Misha Mengelberg werd geboren in Kiev, waar zijn vader Karel zich vanuit Amsterdam had gevestigd als dirigent en adviseur in plaatselijke filmstudio’s. Zijn moeder was harpiste. Op zijn vijfde keerde het gezin terug naar Amsterdam. Hij studeerde klassieke muziektheorie bij Kees van Baaren, de inspirerende leraar waarbij ook Louis Andriessen, Peter Schat en Reinbert de Leeuw studeerden. In 1959 won hij al de eerste prijs op het Loosdrecht Jazzconcours. Zijn eerste plaatopname was als begeleider op de laatste plaat van Eric Dolphy (Last Date, 1964), waarop ook Han Bennink meespeelde.

Instant Composers Pool

Zijn belangrijkste activiteiten hielden verband met de Instant Composers Pool, de Bond voor Improviserende Musici en het behorende jazzpodium, het BIM-huis. Vernieuwing, daar draaide het om. Steeds weer leverde hij daar het bewijs van: in de vorm van muziek, de expressie, in kleine en grote groepen, muziektheater. Zijn Amerikaanse trio-albums lieten een sprankelende improvisator horen die nooit terugviel op uitgekauwde be-boplicks. Zijn bijdrage in 1969 aan de revolutionaire opera Reconstructie waren vrij geïmproviseerde passages.

Gedurende de jaren tachtig verkende hij het werk van Herbie Nichols, Thelonious Monk en Duke Ellington grondig met het ICP, hoe rudimentair soms ook vastgelegd. Het resulteerde in de platen ‘Two Programs - ICP Orchestra Performs Nichols-Monk’ en ‘Bospaadje Konijnehol I’. Een stuk als De Sprong, O Romantiek der Hazen was een typische Mengelberg. Het stond ook centraal in de mooi schrijnende documentaire Misha Enzovoort (2014) van cineast en schrijver Cherry Duyns dat toonde hoe het geheugen van de musicus de laatste tien jaar langzaam aan het uitdoven was. De pianist leed aan de ziekte van Alzheimer.

De trailer van de documentaire Misha Enzovoort.

Met de ook door Duyns geregisseerde jazzopera, Koeien, opera Misha, eerde het jazzcollectief op het Holland Festival 2015 zijn roemruchte leider. Het was voor en óver Misha, tegen de achtergrond van verwikkelingen op een boerderij in een oer-Hollands polderlandschap, gebaseerd op het nooit voltooide, licht absurdistische muziektheaterwerk Koeien van Mengelberg. Acteur Pierre Bokma deed erin géén Mengelberg-imitatie, maar was toch onmiskenbaar Mengelberg: warm en licht diabolisch.

Ook al speelde Mengelberg niet meer mee, zijn geest waarde altijd over het ICP dat nooit dezelfde show gaf en geeft. Met in het achterhoofd het aanvallende, deconstructieve spel van de grote muzikale denker; het ensemble opjuttend met grillige grepen, nooit iemand naspelend, een onafhankelijke benadering van de jazzmuziek. De monumentale cd-box van de groep, die 45 jaar ‘instant composing’ vatte in 50 cd’s, een dvd en fotoboek, is een waardevol tijdsdocument.

De toegift van het ICP-orkest op het North Sea Jazz 2015 was memorabel. Drummer Han Bennink sloeg plots aan het neuriën, heel de groep kwam vervolgens het podium op en neuriede de psalm mee. Werd die vroeger vaak als toegift uitgevoerd, nu was het een tot kippenvel leidende ode aan de zieke aartsvader van het orkest.