De vrouw is nog altijd moeder, maagd of hoer

Herinnert u zich de reclames van Axe? Loser-man spuit deodorant op en krijgt hordes schaars geklede vrouwen achter zich aan. Of kent u het nummer Blurred Lines? Dat schalt nog steeds door het café of supermarkt. „Tried to domesticate you / But you’re an animal”, zingen Robin Thicke en Pharrell Williams.

De plaats van de vrouw in de wereld van reclames en popliedjes is duidelijk: achter het aanrecht en/of in bikini, dienstbaar aan de man. In dat opzicht is er weinig veranderd sinds country-ster Vernon Oxford in 1968 zong dat ‘achter elke goede man een vrouw staat’. Let wel: ze staat achter hem.

Hoe vaak moeten we nog horen dat in Nederland maar 18 procent van de hoogleraren, 8 procent van de topmannen, en een minimaal aantal lijsttrekkers vrouw is? Het is een bekend thema, voor sommigen uitgekauwd misschien. Toch geeft sociaal-filosoof Karen Vintges in haar recent verschenen boek A New Dawn for the Second Sex een nieuwe draai aan de discussie over de positie van de vrouw.

De ‘tweede sekse’ uit de titel slaat op de vrouw, en op het feministische epos De tweede sekse, het beroemde essay van de Franse filosoof Simone de Beauvoir (1908-1986). Het ‘nieuwe ochtendgloren’ slaat op de hoop die Vintges heeft voor de toekomstige positie van de vrouw.

Dood en verderf

Eerst die status quo. De feiten zijn bekend: vrouwen verdienen minder dan mannen, bezetten nauwelijks machtsposities, worden vaker dan mannen slachtoffer van mensenhandel en seksueel geweld en zijn eerder doelwit van (cyber)hetzes. Als voorbeeld van dat laatste noemt Vintges de lading dood- en verderfwensen die Hollywood-actrice Kristen Stewart over zich kreeg uitgestort toen ze werd gefotografeerd met een man die niet haar eigen vriend was. ‘LIAR!!! CHEATER!!!! HOMEWRECKER!!!!’ Internet stond op z’n kop, zelfs Donald Trump bemoeide zich ermee: ‘She cheated on him like a dog & will do it again’, twitterde hij. De man met wie ze vreemdging was de regisseur van een film waar zij in speelde, getrouwd en vader van twee kinderen. Hem trof nauwelijks blaam.

Die mannelijke dominantie vergelijkt Vintges met de Hydra van Lerna, het veelkoppige monster uit de Griekse mythologie, dat elke keer als held Herakles een kop afhakte, er direct nieuwe bij kreeg. De mythe luidt dat het uiteindelijk lukte om alle wonden dicht te schroeien, zodat er geen nieuwe koppen meer konden groeien – op één na: het beest had één onsterfelijk hoofd, dat met geen mogelijkheid te vernietigen was.

Lees ook: Hoe voed ik mijn kind op in deze sekscultuur?

Vertaald naar het hier en nu verbeelden de koppen in Vintges’ diagnose elk een ander stukje werkelijkheid waarin mannen de boventoon voeren: juridisch, moreel, economisch, cultureel en sociaal. Zolang het onsterfelijke hoofd nog leeft, blijven koppen terug groeien waar er één wordt afgehakt. Dus wordt de wettelijke ongelijkheid tussen mannen en vrouwen afgeschaft, dan gaan er nog altijd bangalijsten viral. Wordt de achterstand van vrouwen in het onderwijs weggewerkt, dan duikt er in de VS ineens een president op die met ‘grab them by the pussy’ wegkomt.

Waarom is dit monster van de ongelijkheid niet te verslaan? Hoe kan het dat vrouwen zich nog altijd in zo’n ondergeschikte positie bevinden?

Volgens De Beauvoir vindt dit z’n oorsprong in de oertijd. Daar had de man zich als superieure opgeworpen, aangezien híj het was die uit jagen ging, gevaar trotseerde en daarmee uitsteeg boven het hier en nu. De vrouw was aan haar lichaam geketend doordat ze moest baren. Zo kon ze tot ‘natuur’ worden bestempeld: mysterieus, noodzakelijk voor nieuw leven, maar nooit de gelijke van de man.

Deze situatie kwam, aldus De Beauvoir, voort uit het diepgewortelde menselijk verlangen om macht uit te oefenen en anderen aan zich te onderwerpen. Door de biologische situatie van vóór de pil was het altijd al de man die de vrouw tot prooi van haar emoties en hormonen degradeerde en zichzelf opwierp als vastberaden en rationeel.

Die mannelijke minachting, vermengd met een fascinatie voor het mysterieuze van de vrouw, leverde ‘mythes’ op die altijd het dominante beeld van vrouwen hebben bepaald: de moeder, de maagd, de hoer.

Het zijn die mythes die het onsterfelijke hoofd van de Hydra vormen, stelt Vintges. Aan de hand van Hollywood-films en andere uitlaatkleppen van westerse populaire cultuur laat ze zien dat de mythes waarmee de vrouw wordt weggezet nog springlevend zijn. Denk aan Bridget Jones, wier hoogste doel een traditionele bruiloft is. Denk aan de Twilight-boeken en -films, waarin hoofdpersoon Bella jong trouwt en baart, haar leven als mens opgeeft voor een vampier op wie ze valt. Maar denk ook aan grimmerige gevallen, zoals de recente, buitenproportionele vernedering van Patricia Paay naar aanleiding van het seksfilmpje dat vrijkwam.

Populaire cultuur trekt zich weinig aan van politiek correct feminisme, schrijft Vintges. Simone de Beauvoir maakte volgens haar dan ook een onjuiste voorspelling: zij dacht in 1949 dat de vrouw zich snel zou realiseren dat ze zich niet gewillig in haar lot moest schikken, maar het heft in eigen hand moest nemen. Wat De Beauvoir niet kon vermoeden is dat het neoliberalisme, dat opkwam in de jaren zeventig, er nog een schepje bovenop zou doen.

Lees ook: 1 op 8 vrouwen in het leger ervaart seksuele intimidatie

Hier komen we bij Michel Foucault (1926-1984), die het tweede hoofdingrediënt vormt van Vintges’ filosofische diagnose. Hij stelde dat westerse samenlevingen steeds meer op bedrijven zijn gaan lijken, waarin alles draait om het zo efficiënt mogelijk realiseren van succes en winst. Eigenschappen als agressie en competitiedrang worden in zo’n systeem beloond: het zijn de mensen met puntige ellebogen die het schoppen tot de top. In deze neoliberale ‘machtsmachine’ worden de vrouwen opgejut om aan de ratrace van de arbeidsmarkt mee te doen, terwijl ze worden geacht ook de zorgtaken op zich te nemen. Het gevolg: dubbele of driedubbele shifts voor vrouwen.

Nieuwe mythes

Dus hoe nu verder? Hoe kan het onsterfelijke hoofd van de Hydra onschadelijk gemaakt worden? Daar heeft Vintges een duidelijk antwoord op. Wat nodig is, is het ontstaan van nieuwe mythes die het dominante beeld van de rationele, besluitvaardige man en de sexy, maar passieve vrouw binnenstebuiten keren. Die mythes komen niet op bestelling: daarvoor moet worden geëxperimenteerd met nieuwe manieren van leven en is moed nodig om de status quo omver te duwen.

En dus moeten we onze zinnen zetten op figuren als Beyoncé, die haar vrouwelijkheid bewust inzet om kwesties als racisme en seksisme te bestrijden. En op Kristen Stewart, die zich niet liet kisten door de publieke haat die op haar ‘ongelukje’ met de regisseur volgde. En op vrouwen die zich hard maken voor sterke vrouwelijke karakters in games. Of het religieuze feminisme van moslima’s in Arabische landen; want ook al onttrekken die zich aan onze westerse opvatting van wat vrijheid is, deze vrouwen timmeren wel degelijk aan de weg om hun eigen leven vorm te kunnen geven.

Overal ter wereld zijn vrouwen bezig de patriarchale structuren langzaamaan en van binnenuit te veranderen, ziet Vintges. De revolutie uitroepen heeft volgens haar weinig zin. Het gaat om de kleine veranderingen.

Heeft ze een punt? Wel als je je realiseert dat hoog van de toren blazen meestal averechts werkt. Niet voor niets is ‘feminist’ voor veel mensen een scheldwoord. Beyoncé hoeft geen tuinbroek aan te trekken en moslima’s hoeven hun hoofddoek niet af te doen om iets te bereiken. Werken aan de grenzen, noemt Vintges dat.

In dat licht is het hoopgevend dat Unilever afgelopen zomer verkondigde seksistische en stereotyperende reclames in de ban te doen. En eind december haalde zorgverzekeraar Ohra na overdonderende kritiek een spotje met een oversekste vrouwelijke arts razendsnel van internet. Een klein stapje voor de reclamewereld, een grote voor de mensheid: mannen, vrouwen – en alles daartussenin.