Bij een spotprent denken de meeste mensen aan een karikaturale pen-en-inkttekening – en niet aan een foto met een portret van Alexander Pechtold dat op het gezicht van een demonstrerende radicale moslim is geplakt – zodat het lijkt alsof de D66-voorman pleit voor invoering van de sharia in Nederland.
Volgengeertwilderspvv Geert Wilders D66 wil Amsterdam afsplitsen als de verkiezingsuitslag tegenvalt. Pechtold demonstreert met Hamas-terroristen. Is… https://t.co/2ls1kGnQzm
´Hitler slikt goud en spuugt blik (onzin)´, 20ste eeuw. Maker John Heartfield
Toch was het niet meer en niet minder dan een spotprent – een afbeelding waarin je politieke tegenstander belachelijk wordt gemaakt – die PVV-leider Geert Wilders afgelopen dinsdag tweette; de foto met onder meer de tekst eronder: „Pechtold demonstreert met Hamas-terroristen. Is dit de volgende stap?”
In alle opwinding die volgde over die tweet, over mogelijk nepnieuws, dat mensen dachten dat het echt was, en dat Pechtold bedreigd was, verdween naar de achtergrond dat het hier om een klassieke karikatuur gaat. Een spotprent of karikatuur is een beeld, vaak met tekst erbij, bedoeld om de publieke opinie te beïnvloeden, om het publiek te overtuigen van de politieke overtuiging van de afzender van de spotprent. Karikatuur komt van het Italiaanse ‘caricare’, dat beladen, of belasten betekent – er een schepje bovenop doen, overdrijven, zoals spotprentkenner Koos van Weringh het omschreef.
‘Maak je niet druk, hij is vegetariër’, 20ste eeuw. Maker John Heartfield
Een karikatuur geeft dus niet de werkelijkheid weer, er is iets aan toegevoegd – een overdrijving om de boodschap duidelijk te maken. Met spotprenten politiek bedrijven, het publiek beïnvloeden, is al een eeuwenoude traditie – en het ziet ernaar uit dat met name Geert Wilders die oude traditie met verve nieuw leven heeft ingeblazen, nu met fotoshop en sociale media karikaturen maken en ruim verspreiden een stuk simpeler is geworden.
Spotprenten ontwikkelen mee met de media. En ze zijn heel effectief, omdat beeld een snellere en directere zeggingskracht heeft dan een lange lap tekst. Dat is nog steeds zo, en Wilders lijkt daarvan beter doordrongen dan andere politici.
De Franse koning Louis Philippe, 19de eeuw. Maker Honoré Daumier
Je moet een spotprent ruim kunnen verspreiden, anders kan je de publieke opinie niet beïnvloeden. Dus toen prenten drukken nog ingewikkeld en duur was, in de zestiende eeuw, werden er ook penningen geslagen, munten, met spottende afbeeldingen erop: zogenoemde spotpenningen. De protestanten gebruikten ze om de verderfelijkheid van de katholieken mee te tonen, met de paus die, omgedraaid, de duivel blijkt te zijn. Luther juichte spotprenten toe. In 1525 schreef hij: „Op alle soorten papier […] dienen priesters en monniken zo te worden afgebeeld, dat het volk van ze walgt.”
Spotschildering op de paus, 17de eeuw. Onbekende maker
De katholieke keizer Karel V verbood zulke anti-papistische spotprenten midden zestiende eeuw in zijn Heilige Roomse Rijk, waaronder Nederland, en smeet ketters op de brandstapel.
Politieke activisten bestoken hun tegenstanders vaak met spotprenten en pamfletten: zo ook de Nederlanders die de Engelsen bestreden in de zeventiende eeuw. De Engelse koning Charles II, die als arme domkop werd afgebeeld, was zo boos over de Hollandse spotprenten dat hij ze opnam als een van de redenen om de oorlog tegen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te verklaren in 1672, het Rampjaar.
Een tegenstander belachelijk maken met plaatje blijkt een krachtig middel. Sommige machthebbers gaan de geschiedenis vooral in als hun karikatuur, zoals ‘het Geldersche zwijn’, de 18de-eeuwse Oranjetelg stadhouder prins Willem V, die de burgerrechten bepist, en de 19de-eeuwse Franse koning Louis Philippe die als dikke peer werd geportretteerd.
Stadhouder prins Willem V als het ‘Geldersche zwijn’, 18de eeuw. Onbekende maker
In de eerste helft van de 20ste eeuw bloeide in Nederland de politieke spotprent enorm, in bladen en kranten die sterk verbonden waren aan politieke partijen. De socialistische tekenaar Albert Hahn was een van Nederlands beroemdste spotprentenmakers, die de politieke tegenstander, met name de christenpoliticus Abraham Kuyper, vaak als een bijna-monster en wurger van de kleine man tekende; zakenlui waren altijd dikke sigaren rokende kerels die munten telden en de arbeider knevelden.
‘De zin van de Hitlergroet’, 20ste eeuw. Maker John Heartfield
Tussen de beide Wereldoorlogen ontstond onder meer in Duitsland, door de nieuwe fototechnieken, een nieuwe vorm van politieke spotprenten: de fotocollage. De foto die Wilders van Pechtold gebruikte is daarvan een verwaterde nazaat. De beste Duitse kunstenaar die (voor een communistische krant) wereldberoemde spotprenten tegen de opkomende Hitler maakte, was John Heartfield. Zijn fotomontages als ‘De zin van de Hitlergroet’ (we zien Hitler miljoenen van het grootkapitaal aanpakken) en andere Hitler-spotprenten zijn nog steeds bekend.
Fotocollages maken ligt tegenwoordig met computerprogramma’s als Photoshop in vrijwel ieders bereik; plaatjes verspreiden is met sociale media een makkie. Geert Wilders doet weinig aan lange teksten en partijprogramma’s. Hij stelt zich op als politiek activist die het gefilmde pamflet (zijn anti-islamfilm Fitna uit 2008) en fotocollages als moderne variant van spotprenten inzet als wapens in zijn politieke strijd. Hij verspreidde op Twitter al eerder een fotomontage met een krachtig beeld: Angela Merkel, die met bloed besmeurde handen omhooghoudt. Dat was na de aanslag van een moslimterrorist op een kerstmarkt in Berlijn in 2016, waarbij twaalf doden vielen. Het is dezelfde boodschap die ook in de Pechtold-spotprent zat – dat de islam een gevaar is, en politici die zich daar niet tegen weren, mede aansprakelijk zijn voor extremistisch geweld en terreur.
Wilders gelooft in het middel van de politieke spotprent: zijn reactie op de kritiek van Pechtold op zijn Hamas-spotprent, die overwoog naar de rechter te stappen vanwege de fotocollage die al langer online rondzwierf, was weer een spotprent: een foto van een dramaqueen met het gezicht van Pechtold erin geplakt.
Volgen
