De terrorist is arm. En meer onzin

Soms doen uitspraken van politici hem pijn aan z’n oren. Bijvoorbeeld als D66-leider Alexander Pechtold of ex-VN-baas Kofi Annan zegt dat terrorisme voortkomt uit ongelijkheid en armoede. „Wees nou voorzíchtig”, denkt de Leidse terrorismewetenschapper Bart Schuurman dan. Een verband tussen armoede en terrorisme is nooit bewezen. „Het is frustrerend dat politici oplossingen voor dit vraagstuk nog al te vaak baseren op ongefundeerde aannames.”

In de discussie over terrorisme duiken regelmatig verklaringen op waarom Nederlandse jongeren zich in Syrië en Irak aansluiten bij terroristische strijdgroepen. Schuurman bestudeerde vier jaar de bekendste terroristische groep van Nederland: de Hofstadgroep. Hij sprak zes voormalige leden, zag vertrouwelijke onderzoeksdossiers en analyseerde talloze studies naar motieven van extremisten. In zijn proefschrift, waarop hij donderdag promoveert, ontkracht hij enkele gangbare verklaringen voor terrorisme.

De hardnekkigste aanname is dat terroristen gek zijn.

Mythes

1 Discriminatie en gebrekkige kansen zijn oorzaken van terrorisme

„De gedachte dat terrorisme voortkomt uit discriminatie of gebrekkige kansen, is aanlokkelijk. Het biedt houvast: die terroristen doen wel gekke dingen, maar dat komt doordat zij kansarm zijn. Zo proberen wij hen te begrijpen. De feiten liggen anders. Leden van de Hofstadgroep waren op papier normaal functionerende burgers. Mbo’ers, vwo’ers – slim genoeg om een regulier bestaan op te bouwen. Zij spraken onderling ook niet zozeer over het gebrek aan kansen of discriminatie, maar waren vooral bezig met wat er gebeurde in islamitische landen. Ook terroristen van Hezbollah en Hamas blijken vaak hoger opgeleid en meer te verdienen dan de gemiddelde burgers in die landen.”

2 Psychische problemen zijn de oorzaak van terrorisme

„De hardnekkigste aanname is dat terroristen gek zijn. In Nederland zijn we niet gewend aan geweld. Als wij een onthoofdingsvideo zien, denken we al gauw: die gasten zijn gestoord. Ondanks decennia onderzoek is nooit overtuigend vastgesteld dat terroristen meer dan gemiddeld lijden aan geestelijke problemen.

„Terroristen als ‘gek’ bestempelen is comfortabel: daarmee reduceren wij onze eigen rol tot nul. Als je terroristen níét gek vindt, moet je je immers verdiepen in hun drijfveren. Daarover zijn terroristen zelf vrij transparant. IS zegt te handelen uit wraak voor westerse missies in het Midden-Oosten. Ook bij de Hofstadgroep speelde geopolitiek een rol. De groep was erg begaan met de interventies in Afghanistan en Irak, en vroeg zich af waarom de moslimgemeenschap niet in actie komt voor de onderdrukte Palestijnen.

„Voor deze types legitimeert ons eigen buitenlandbeleid dus geweld. Dat zeggen we niet graag hardop; men zou denken dat je het opneemt voor terroristen – wat natuurlijk niet zo is. Bij buitenlands terrorisme durven we die link wél te benoemen. Toen de Russische ambassadeur onlangs in Istanbul werd doodgeschoten, was de reactie: ja, dat heeft natuurlijk te maken met de Russische interventie in Syrië. Gaat het over Nederlandse terroristen, dan wordt dat verband niet gelegd.”

3 Radicalisering leidt tot terrorisme

„Het woord ‘radicalisering’ gebruiken we sinds de Hofstadgroep in 2004 in de publiciteit kwam. De term impliceert dat mensen terrorist worden omdat zij radicale ideeën opdoen, of dat radicale ideeën leiden tot gewelddadig handelen. Dat is gewoon te kort door de bocht. Er zijn miljoenen mensen met radicale ideeën, die mensen dóén alleen niets met hun ideeën. Lang niet alle radicalen worden terrorist. En andersom worden lang niet alle terroristen gedreven door hun overtuiging. We zouden af moeten van dat woord, radicalisering…”

Het arrestatieteam trof een gebarricadeerde deur, de verdachten wierpen een handgranaat. Vijf agenten raakten daardoor gewond. Foto Rien Zilvold

Verklaringen

1 Terroristen verkeren in een isolement

„‘Fanatisme’ kan beter verklaren waarom de ene persoon overgaat tot geweld en de ander niet. De Hofstadgroep bestond uit veel extremisten, maar alléén Mohammed B. pleegde een moord. Die leidde een zeer teruggetrokken bestaan in zijn flatje. Hij las alleen extreme geschriften, ging alleen om met gelijkgestemden. Dat is een belangrijke reden waarom juist hij deze stap zette. Veel andere Hofstadleden waren iets minder geïsoleerd. Als er geen enkele invloed is van andere ideeën, als iedereen om je heen hetzelfde denkt of zelfs extremer is, dan is de kans groter dat je de daad bij het woord voegt.”

2 Ideologie speelt wel degelijk een rol

„Als mensen na een aanslag zeggen: ‘Dit heeft niets met de islam te maken’, snap ik daar niks van. Dan denk ik echt: waar héb jij het over? Het is duidelijk dat die religie een probleem heeft, met een stroming die een gewelddadige interpretatie aanhangt.

„Op het onderzoek van Ruud Koopmans over islamitisch fundamentalisme is veel kritiek, maar als de uitkomsten kloppen, zijn die erg verontrustend. Een van zijn bevindingen is dat een fors deel van de Europese moslims gelooft dat het Westen erop uit is de islam te vernietigen. Als je opgroeit in een omgeving waarin het Westen als de vijand wordt gezien, is de stap naar het goedkeuren van geweld tegen die vijand wellicht kleiner, en daarmee ook het deelnemen aan geweld.

In Nederland houden wij er niet van om toe te geven dat er onder grote groepen moslims ideeën heersen die de integratie bemoeilijken.

„In Nederland houden wij er niet van om toe te geven dat er onder grote groepen moslims ideeën heersen die de integratie bemoeilijken. Als je dat zegt, krijg je heel snel het stempel ‘racist’ opgeplakt. We gaan die discussie liever uit de weg. Wetenschap wordt op dit gebied soms met een linkse overtuiging bedreven. Die overtuiging klinkt door in de termen die worden gebruikt. Zo worden terroristen in sommige studies aangeduid als ‘salafistische activisten’. Geen adequate term voor mensen die zich doelbewust aansluiten bij een genocidale beweging als IS.”

3 Terroristen zijn uit op aanzien binnen hun groep

„Niet voor niets worden veruit de meeste terroristische acties gepleegd in groepen. Neem de Hofstadgroep: de leden daarvan vonden het gewoon cool om een heilige strijder te zijn. In zo’n groep bén je opeens iemand. Je doet iets voor de onderdrukten der aarde. Je bouwt mee aan een eerlijkere wereld. Je hebt betekenis aan je leven gegeven, wat ontzettend krachtig is.

„Een voormalig Hofstadlid vertelde me dat hij na de moord op Theo van Gogh subtiele druk vanuit de groep voelde om eenzelfde daad te verrichten. Op dat moment telt niet meer het doel dat je met een aanslag zou kunnen bereiken, maar enkel de status en de identiteit die iemand aan zo’n groep ontleent. Het voortbestaan van de groep is dan belangrijker geworden dan het oorspronkelijke doel van de terrorist.”