Toen de Russische ambassadeur in Ankara was doodgeschoten, verschenen er overal op sociale media opmerkingen als: „Is dit het Franz Ferdinand-moment van de 21ste eeuw?”
Dat Europeanen denken dat deze politieke moord een wereldoorlog kan ontketenen – zoals die op de Habsburgse prins en zijn vrouw in Sarajevo in 1914 – is typerend voor de tijdgeest. Europa is het rijkste en veiligste continent van de wereld. Maar Europeanen hebben er zelf geen enkel vertrouwen in. We zijn bitter en fatalistisch. Het is lang geleden dat we met zoveel wantrouwen het nieuwe jaar in gingen.
In Die Zeit stond vorig week een interview met de historicus Joachim Radkau, die in 1998 het boek Das Zeitalter der Nervosität schreef. Het wordt – ook tekenend – opnieuw uitgegeven. Het gaat over hoe de wereld honderd jaar geleden in een soortgelijk globaliseringsproces zat als nu, en compleet dol draaide. Belangrijke uitvindingen volgden elkaar in duizelingwekkend tempo op. Alles werd steeds complexer. Dat leidde tot onrust, stress en angst in samenleving en politiek. Yoga, sport, terug naar de natuur – het hielp allemaal niets. Radkau vond een vlugschrift van voor 1914 van een extreemrechtse club waarin stond: „Überall Unsicherheit, überall Schwäche, überall Angst, Angst, Angst!”
Een ander veelgelezen boek op dit moment is Phantom Terror van de Britse historicus Adam Zamoyski. Ook dat gaat over angst, hysterie en achtervolgingswaanzin, alleen geen honderd maar tweehonderd jaar geleden (de tijd van Napoleon Bonaparte). Europese leiders waren zo panisch voor revoluties, dat ze hun toevlucht namen tot hevige repressie. Met die overreactie, schrijft Zamoyski, zaaiden zij de kiemen voor de revoluties van 1830 (Frankrijk) en 1848 (weer Frankrijk, Pruisen en Habsburg).
Oververhitte koppen, paniekreacties en veel rampspoed – de parallellen liggen voor het oprapen. Misschien hoor je daarom zovelen zeggen dat 2017 een vreselijk jaar gaat worden. Nog erger dan 2016. Het scenario gaat als volgt: populisten gaan in diverse Europese landen de verkiezingen winnen; zij zullen burgerlijke vrijheden beknotten, Schengen en de euro afschaffen en nieuwe exits uit de EU in gang zetten; daarmee is elke kans op consensus in Europa verkeken; autocratische buurlanden als Rusland en Turkije zullen er dankbaar gebruik van maken; ook machtige multinationals uit Amerika zullen over Europa heenwalsen.
Zou het?
Voor hetzelfde geld gebeurt het omgekeerde. Onrust kan productief zijn. Het kan mensen ertoe aanzetten prioriteiten te stellen. Om veranderingen door te voeren waar ze anders niet aan zouden beginnen.
Als je er zo tegenaan kijkt, is het meer een kans dan een gevaar dat er in zoveel Europese landen verkiezingen zijn in 2017: Nederland, Frankrijk, Duitsland, en wie weet Oostenrijk en Italië. Het stelt ons in staat eindelijk weer verantwoordelijke leiders aan de macht te helpen. Leiders die niet zeggen dat vroeger alles beter was – geen EU of ander multilateralisme, overal grensbomen, etnisch homogene samenlevingen – maar die juist een idee geven van hoe de toekomst eruit kan zien.
Nu de oude orde verdampt en burgers niet weten hoe de nieuwe orde eruit ziet, is het belangrijk om leiders te hebben die vertrouwen weten te wekken. Radkau en Zamoyski beschrijven een wereld waarin het Europeanen niet lukte om dit soort leiders voort te brengen. Zij zoomen in op specifieke momenten in de geschiedenis. Dat is leerzaam. Maar kijk naar andere momenten en je ziet dat verdeelde, onzekere samenlevingen als puntje bij paaltje komt ook inspirerende leiders kunnen produceren. Leiders die de geschiedenis op een cruciaal ogenblik een zwiep de andere kant op kunnen geven. Die de toekomst niet als bedreiging afschilderen, maar als uitdaging. Die hun tijd niet verdoen met schelden en dreigen en mensen nog banger maken dan ze al zijn, maar uitleggen dat er een constructieve weg voorwaarts is. Franklin Roosevelt, Winston Churchill, Charles de Gaulle, Olaf Palme, Nelson Mandela. Zij kregen burgers van het hele politieke spectrum achter zich.
In zijn boek Antifragile; Things that Gain from Disorder (2012) schrijft de Amerikaan Nassim Nicholas Taleb dat je op twee manieren kunt omgaan met grote, enge veranderingen. De eerste manier is dat je die probeert te stoppen. Je gaat er met twee gestrekte benen in. Gevolg: je breekt je benen. De andere manier is accepteren dat die veranderingen groter zijn dan jezelf. Dus je laat je meevoeren op de golven ervan. Deze floaters, ‘antifragiele’ mensen, worden sterker van schokken. Zij zien onderweg vervelende dingen, maar ook uitdagingen die ze anders nooit gekregen hadden. Zij doen daar, uiteraard, hun voordeel mee.
Als Europeanen een beetje antifragiel leren omgaan met de grote veranderingen van deze tijd – de globalisering in al zijn facetten, de terugkeer van de geopolitiek, revolutionaire technologische ontwikkelingen – is er geen reden om in pessimisme te vervallen.
Iedereen heeft het tegenwoordig over de ‘boze burger’. Maar veel burgers zijn niet noodzakelijkerwijs boos. Sommigen zijn zelfs gelukkig. Ze zijn wel onzeker, soms bang. Vaak denken ze dat hun kinderen het minder goed zullen hebben dan zij. Dat is een nare gedachte. Als je dan leiders hebt die niet op de problemen ingaan, die alles weglachen en de helft van wat ze doen verzwijgen met het oog op de komende verkiezingen, worden burgers nog banger. Wat zij nodig hebben, is politici die nationaal en Europees perspectief bieden. Die uitleggen in wat voor tijd we leven. Die durven zeggen dat de globalisering zonder Europeanen ook wel doorgaat – maar dat we dan de mogelijkheid niet hebben om haar onze kant op te buigen. Die visie en een strategie bieden voor de toekomst. Dat is waar deze tijd om vraagt: gidsende leiders uit het politieke midden, geen grijnzende managers of scheldende extremisten.
In één week tijd werden laatst drie populisten verslagen. De Groene Alexander van der Bellen wordt president van Oostenrijk. In de voorrondes van de Franse conservatieve partij versloeg François Fillon Nicholas Sarkozy. Bij een tussentijdse verkiezing in een Londense voorstad won een kandidaat die niets van Brexit moet hebben.
Dé uitdaging voor 2017: meer van dit soort mensen vinden.