Geld aan goed doel geven? Kies zoals je een wasmachine kiest

Niet doen wat goed voelt, maar doen wat werkt. Het klinkt logisch, maar in goededoelenland is het een revolutie. Daarin worden jaarlijks miljarden euro’s en ongelofelijk veel mankracht besteed aan zaken die niet of nauwelijks bewezen werken. „De aanname van veel gevers én organisaties is: al het goede helpt. Jammer genoeg is dat niet waar. Veel goed doet niks. Sommig goed helpt een beetje. En sommig goed helpt echt superveel”, zegt econoom Kellie Liket (30).

Liket is de Nederlandse voorvrouw van de internationale effective altruism-beweging. Daarvan zijn filosoof Peter Singer en Facebook-medeoprichter en multimiljardair Dustin Moskovitz de belangrijkste gezichten. De beweging probeert een omslag in de filantropie te bewerkstelligen door ervoor te zorgen dat geld wél doelmatig wordt besteed. „Ons doel is om zo veel mogelijk mensen zo veel mogelijk te helpen”, zegt Liket. „Maar dan op basis van ratio en wetenschappelijk bewijs.”

Daar ontbreekt het vaak aan?

„Ja, met als gevolg dat er soms zelfs echt kwaad gedaan wordt. Een goed voorbeeld zijn PlayPumps: kinderspeeltoestellen die als waterpomp fungeren en waarvan er veel in Afrikaanse dorpen zijn neergezet. Het is een draaimolen die door kinderen moet worden voortgeduwd om het water omhoog te pompen.”

„Een superleuk idee”, noemt Liket het sarcastisch. Uit wetenschappelijke evaluaties blijkt namelijk het tegenovergestelde. Kinderen misten school omdat ze de pomp moesten ronddraaien – voor de dorpsouderen was rondjes lopen met het speeltoestel te intensief en vernederend. De pompen kostten bovendien gemiddeld 14.000 dollar [13.470 euro], in plaats van de 3.000 dollar die een handpomp kost. En ze gingen vaak stuk. Liket, fel: „Het is echt waardevernietiging. En het erge is dat er nog steeds nieuwe PlayPumps worden neergezet.”

Je hebt vet goede bedoelingen in deze wereld, besteedt daar veel tijd en soms zelfs je carrière aan en dan kun je het alsnog fout hebben. Hoe zonde is dat?

Jaren geleden werkte Liket als net afgestudeerd econoom in de hitte van Bangalore aan een project met microkrediet toen ze een wetenschappelijk onderzoek las waaruit bleek dat mensen gemiddeld genomen helemaal niet minder arm waren door microkrediet. „Dat vond ik heel deprimerend en raar. Je hebt vet goede bedoelingen in deze wereld, besteedt daar veel tijd en soms zelfs je carrière aan en dan kun je het alsnog fout hebben. Hoe zonde is dat? In die verwarring ben ik dit veld in gegaan.”

Voor een master ontwikkelingseconomie toog Liket naar de London School of Economics, een van de weinige plekken waar les werd gegeven in de toen ontstaande trend om „ontwikkelingshulp te testen zoals je medicijnen test”. Vervolgens promoveerde ze aan de Erasmus Universiteit op het meten van de impact van goede doelen. Tegenwoordig werkt ze als onderzoeker bij het Impact Centre van de Erasmus Universiteit. Onlangs richtte ze EffectiveGiving.nl op: een platform van vermogensfondsen en Nederlandse filantropen met als doel maximaal goed te doen met hun miljoenen.

Betekent maximaal goed doen automatisch dat je geld aan Afrika geeft en bijvoorbeeld niet aan de culturele sector hier?

„Als jij zo veel mogelijk goed wilt doen voor een ander, kom je al snel in het buitenland terecht. Het komt erop neer dat we eerst mensen moeten helpen die doodgaan en dan pas mensen die heel graag naar klassieke muziek luisteren.”

Geen geld voor het Concertgebouw of voor Natuurmonumenten dus?

„Bij Nederlandse goede doelen die in Nederland hun geld uitgeven kun je bijna altijd het argument geven dat het effect marginaal is. De Postcode Loterij financierde dit jaar een project van Natuurmonumenten zodat de hekjes, letterlijk de hekjes, de juiste kant op opengaan om zo met een rolstoel in natuurgebieden te komen. Daarvan kun je toch wel heel makkelijk de casus maken dat het geld beter besteed had kunnen worden.”

Die Postcode Loterij zit hier vijfhonderd meter verderop en is de twee na grootste private donor ter wereld. Via het Goed Geld Gala gaf de loterij dit jaar nog zo’n 300 miljoen euro aan goede doelen. Hoe scoren zij op uw effectief geven-lat?

„Als zij als doelstelling zouden hebben om maximaal goed te doen, zouden ze misschien wel tweeduizend keer zo effectief kunnen zijn. Met hun honderden miljoenen zouden zij er net zoals Bill Gates voor kunnen kiezen om te proberen een ziekte de wereld uit te krijgen. Pokken uitroeien heeft minder dan 300 miljoen euro gekost. Maar het doel dat de Postcode Loterij heeft gekozen is niet maximaal goed doen voor zo veel mogelijk mensen. Zij stellen zichzelf als doel de goededoelensector gezond te houden – de séctor.”

Liket doet haar best om niet belerend of dwingend over te komen, een verwijt dat de effective altruism-beweging nog wel eens wordt gemaakt. „Ik denk dat de boodschap ‘je kan het nog beter doen’ slimmer is dan de boodschap dat mensen iets verkeerd doen.”

Ze besloot zes jaar geleden om jaarlijks een flink deel van haar inkomen weg te geven. Met haar man ondertekende Liket in 2013 een eed waarin ze beloven jaarlijks 10 procent van hun gezamenlijke inkomen weg te geven. „Dat voelt als een plicht”, zegt ze. „Het is ook maar toeval dat ik hier geboren ben en niet in een sloppenwijk in Oeganda.”

Dat klinkt een tikkeltje calvinistisch, beaamt ze. „In calvinisme zit ook dat je nuttig bezig moet zijn en dat zit er bij mij ook wel in. Als ik het gemiddelde leven van een van mijn vrienden zou leiden, zou ik katsdepressief worden van hoe onnuttig dat is.”

Gaat de effective altruism-beweging er niet te veel van uit dat mensen rationeel handelen?

„Het gaat ervan uit dat je bij goed doen net zo te werk gaat als bij het boeken van een vakantie of het kopen van een wasmachine. Ik boekte laatst een vakantie van vijf dagen en heb drie avonden gespendeerd aan beslissen waar we naartoe zouden gaan: vluchten vergelijken, hotels zoeken. Ik denk dat veel Nederlanders dat doen en dagenlang kosten-batenafwegingen maken. Het is best wel raar dat we bij een vakantie boeken wél rationeel nadenken, maar over het geld waarmee we goed willen doen voor een ander niet.”

Liket legt haar theorie uit, tijdens een speech eerder dit jaar:

Als ik een vakantie boek, gebruik ik Skyscanner. Wat moet ik doen als ik geld aan een goed doel wil geven?

„De belangrijkste boodschap is dat je vooral niet je eigen intuïtie moet gebruiken, zoals ik deed toen ik dacht dat microkrediet een universeel goed idee was.”

Mits de donaties niet in de miljoenen of miljarden lopen, zoals bij Bill Gates, raadt Liket mensen aan om bij hun beslissingen gebruik te maken van Give Well: een onderzoeksinstituut dat wereldwijd goede doelen analyseert op hun effectiviteit. Facebook-miljardair Moskovitz is een van de belangrijkste donors. Bij Give Well scoren bekende organisaties als Cordaid of Oxfam Novib geen voldoende omdat ze zoveel verschillende zaken doen waarvan sommige wel, maar vele ook niet effectief of niet onderzocht zijn. De handvol goede doelen die wél goedkeuring krijgen, draaien vrijwel allemaal om het aanpakken van malaria en ontwormen van kinderen in Afrika. Een opvallend doel dat gesteund wordt is ook het direct geld geven aan huishoudens in ontwikkelingslanden zodat zij zelf kunnen beslissen waar ze behoefte aan hebben.

Staat dit soort goede doelen niet te ver af van de gemiddelde gever?

„Je moet mensen proberen te motiveren en duidelijk maken hoeveel verschil hun geld kan maken bij een moeder met een kind in Oeganda. Dat als je kinderen daar onder malarianetten laat slapen, ze niet ziek worden en het bij een op de vijfhonderd de dood voorkomt. Dat als we die netten uitdelen 80 procent daar ook echt onder gaat liggen.”

En ze ook vertellen dat 20 procent van die mensen de netten gebruikt als visnet?

„Dat valt echt ontzettend mee”, zegt Liket geprikkeld. „Dat is weer zo’n voorbeeld van berichten waarmee de media mensen helpen een excuus te creëren om niet te geven. Dat vind ik echt kwalijk. Met die 80 procent worden levens gered, hè. Dan wordt over die 20 procent een krantenkop geschreven waardoor we allemaal het gevoel krijgen: dan kies ik toch maar nieuwe schoenen. Ja, dan is het zeker dat nul procent onder een malarianet slaapt.”

Hoe komt u daarbij?

„Je maakt een keus tussen wat je aan jezelf spendeert en aan een ander. De keus om aan een ander te spenderen wordt steeds minder aantrekkelijk als je beeld over het effect afneemt.”

Is het gevolg van effectief geven en de levensreddende investeringen die daarbij horen niet dat de aarde nog voller wordt?

„Nee voor zover wij begrijpen gebeurt juist het tegenovergestelde als je kinderlevens redt. Want hoe zekerder mama is dat de kinderen overleven, hoe minder kinderen ze kiest te krijgen. Dat hebben we in de geschiedenis van alle landen gezien. Zonder malaria krijgen moeders minder kinderen, stijgt de productiviteit, en dus de welvaart.”

Wat betekent het eigenlijk voor Nederland als je doorredeneert en iedereen effectief geven omarmt?

„Is er dan straks geen dak meer op het Concertgebouw bedoel je? Zou het heel erg zijn? Maar even serieus, 85 procent van het geld dat Nederlanders aan goede doelen geven, wordt in Nederland besteed. Dus het zal wel niet zo storm lopen met dat dak. En ook de giften aan Nederlandse doelen kunnen trouwens stukken effectiever, op basis van meer ratio en wetenschappelijk bewijs.”