Praat met die man – om erger te voorkomen

Tien dagen na zijn aankondiging om nieuwe raketsystemen in Kaliningrad te plaatsen – een Russische enclave tussen Polen en Litouwen in – heeft de Russische president Vladimir Poetin donderdag 1 december in zijn jaarlijkse toespraak tot de doema zijn hand uitgestoken naar het Westen door te verkondigen dat hij „niet uit is op confrontatie” en dat samenwerking in ieders belang is. Het lijkt alsof Poetin zich daarmee de huidige NAVO-doctrine van een „sterke defensie, gekoppeld aan een betekenisvolle dialoog” eigen heeft gemaakt. Poetin voegde eraan toe dat „wij niet op zoek zijn naar vijanden, ook al zien onze buitenlandse collega’s ons als zodanig. We hebben vrienden nodig”. Poetin lijkt een aanzet te hebben gegeven om de vicieuze cirkel van actie-reactie te doorbreken. Het is tijd om over onze eigen schaduw heen te stappen en in te gaan op zijn oproep tot dialoog. We kunnen Rusland niet veronachtzamen, ongeacht alle fundamentele meningsverschillen. Daarvoor is het land simpelweg te groot en Poetin te machtig. Alleen door ons niet vast te bijten in het vijandbeeld van Rusland, kunnen we een nieuwe Koude Oorlog voorkomen.

Op dat vlak kunnen we lessen trekken uit de vorige Koude Oorlog. Want juist tijdens de Koude Oorlog is er van Sovjetzijde een oproep tot dialoog gedaan, die wél gehoor vond in het Westen. In maart 1969 kwam het Warschaupact met een serieus voorstel voor een Europese veiligheidsconferentie om de Koude Oorlog in vreedzame banen te leiden. Ook toen was er reden genoeg om het Kremlin buiten spel te plaatsen: ruim een half jaar eerder was de Sovjet-Unie met enkele bondgenoten Tsjechoslowakije binnengevallen. Desalniettemin nam de NAVO het voorstel serieus en vanaf 1972 namen alle 33 Europese landen (behalve Albanië), de Verenigde Staten en Canada deel aan de zogeheten Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (de CVSE), die de rest van de Koude Oorlog zou duren. Confrontatie maakte plaats voor een multilaterale dialoog. Ook hier liepen de spanningen soms hoog op, maar dit mechanisme zorgde er wel voor dat verschillende crises werden ingedamd. Zo bleef de dialoog ook na de Sovjet-invasie in Afghanistan (1979) en tijdens de staat van beleg in Polen (1981-83) in stand, waardoor verdere escalatie op cruciale momenten voorkomen werd. Daarnaast werd de Sovjet-Unie op deze manier niet alleen betrokken bij Europa, maar trok Europa ook het initiatief tijdens de Koude Oorlog naar zich toe. Dit was niet langer een aangelegenheid van de supermachten.

Tijdens de tweede helft van de Koude Oorlog had het ‘Pan-Europese proces’ de hoogste prioriteit voor de Sovjets. De wens om deel uit te maken van een groter Europees verband is volgens recent archiefmateriaal ook de voornaamste drijfveer van deelname aan de CVSE, ondanks vaak felle kritiek op de Russische schendingen van de mensenrechten. Het Kremlin was dan ook vaak tot concessies bereid. Het gevoel serieus genomen te worden binnen de CVSE voorkwam op die manier extra wapengekletter. Sovjet-leider Michail Gorbatsjov pleitte in een toespraak bij de Europese Raad in juli 1989 zelfs met veel verve voor een nieuwe, Europese samenwerking ná de Koude Oorlog – iets wat hij als eerste voorzag – binnen het raamwerk van de CVSE. Ook politicologen benadrukten reeds in 1990 dat de CVSE het kansrijkste model was voor toekomstige Europese samenwerking. Het buitensluiten van Rusland zou immers buitengewoon destabiliserend voor de Europese veiligheid zijn. De Europese integratie heeft zich echter nadrukkelijk zonder Rusland voltrokken, met alle gevolgen van dien. Terwijl men in het Westen de triomf van de liberale democratie vierde, werd Rusland aan de periferie van het nieuwe Europa geplaatst.

De dringende oproep op woensdag 7 december van de Duitse, Oostenrijkse en Italiaanse ministers van buitenlandse zaken om de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) nieuw leven in te blazen, komt dan ook precies op tijd. Deze opvolger van de CVSE is tot nu toe overschaduwd door de NAVO en de Europese Unie. De dynamische dialoog uit de Koude Oorlog maakte plaats voor een bureaucratisch instituut, dat nuttig werk heeft gedaan, maar voldoende slagvaardigheid miste. Nu de Europese Unie onder andere na de Brexit en het aftreden van de Italiaanse premier Renzi op zijn fundamenten wankelt, is het tijd om de Europese samenwerking te heroverwegen. Door te zoeken naar nieuwe dialoogvormen, topontmoetingen in te lassen en het pan-Europese verband prioriteit te geven, zou de OVSE haar voorganger kunnen evenaren. Het is tijd voor een alomvattende Europese dialoog, waarin samen met Rusland naar oplossingen wordt gezocht voor de vluchtelingencrisis, terrorisme en de oorlog in Syrië. Ook uit Poetins toespraak blijkt een heel duidelijke wens: neem Rusland serieus. Als wij Poetin geen plek aan de Europese onderhandelingstafel geven, zal hij op andere manieren Ruslands plek op het wereldtoneel claimen. Dit is ook de enige manier om een Amerikaans-Russische verstandhouding in het naderende Trumptijdperk te voorkomen, waarbij Europa ook op dat vlak buiten spel staat. Ook wij hebben vrienden nodig.