De feniks zingt om niet te sterven

Tijdens de opnames van haar nieuwe, verbluffende album, verloor ze haar zoon. Zou het ooit wennen? Het was het vijfde kind dat Elza Soares kwijtraakte. Ook haar twee echtgenoten en haar moeder verloor ze in de talrijke tragische episodes van haar leven dat in Brazilië al decennia lang wordt gevolgd als een real-life soap.

Alleen zijzelf sterft niet. Ze noemen haar de feniks. Ze herrijst via de muziek en ze conserveert haar lichaam met plastische chirurgie. Hoe oud ze precies is, laat ze graag een mysterie, de meest betrouwbare bronnen zeggen 79 jaar. Elza Soares, de grootste sambista, de diepe stem van de onderdrukten, speelt dit weekend op het festival Le Guess Who? in Utrecht.

Planeet honger

Soares, geboren in een favela van Rio de Janeiro, werd op haar twaalfde uitgehuwelijkt. Een jaar later kreeg ze haar eerste kind. Haar zoon had medicijnen nodig, dus deed ze mee aan een talentenjacht voor het geld. De presentator zag haar armoedige kleding en vroeg van welke planeet ze kwam. „Dezelfde planeet als u. Planeet honger”, zei ze. Ze won de wedstrijd en kocht medicijnen.

Op haar 21ste was ze weduwe, had ze drie kinderen op de wereld gezet van wie één stierf aan ondervoeding. Dat was nog maar het begin. Soares heeft meer meegemaakt dan er in vijf normale mensenlevens past. Dat keiharde leven bezingt ze met een fenomenale stem die ze inzet voor de gemarginaliseerden van Brazilië: zwarten, homo’s, transseksuelen, prostituees. Al zes decennia lang vernieuwt ze de samba, met jazzy bebopscats, met pop, met hiphop. En nu met afrobeat en schurende elektronica.

Soares zingt Mas Que Nada. Lees verder na de video.

„Ze is de belangrijkste zangeres van Brazilië”, zegt zangeres Lilian Vieira (Zuco 103). Vieira verliet haar vaderland 27 jaar geleden. „Het enige, echt enige wat ik naar Nederland meenam behalve kleren, was het eerste album van Elza Soares. Zo belangrijk is ze voor Brazilianen, en voor mij als zangeres. Ze heeft een unieke timing waarin je het verhaal en de noodzaak hoort. Ze zingt om niet dood te gaan.”

Louis Armstrong

Zoals dat gaat in Brazilië, heeft voetbal de belangrijkste bijrol in dit verhaal. In 1962 wordt het WK in Chili gehouden. Soares treedt daar op met Louis Armstrong. Hij hoort haar scatten met een stem die net zo gromt als hij. Hij noemt haar „mijn dochter”. Maar belangrijker is het dat ze op dat kampioenschap Garrincha (‘Het vogeltje’) ontmoet. Met Pelé geblesseerd op de bank leidt de ‘beste dribbelaar ter wereld’ het team naar de wereldbeker.

Garrincha wordt de liefde van haar leven. Volgens sommigen was hij beter dan Pelé, in elk geval was hij tragischer. Hij drinkt en hij slaat. Soares zou hem uiteindelijk verlaten nadat hij haar een paar tanden uit de mond had geslagen, vlak voor een optreden. Maar dat is pas veertien jaar later, nadat ze alles heeft geprobeerd om hem van de drank te krijgen. In die periode wordt ze door de media afgeschilderd als verstoorder van het vorige huwelijk van Garrincha, wordt hun huis beschoten en veroorzaakt de dronken voetballer een auto-ongeluk waarbij Soares’ moeder het leven laat.

Uit die tijd herinnert Vieira zich dat het koppel ondanks al die ellende tot de verbeelding sprak. „Ik was negen jaar en woonde in een dorpje waar de school een uitstapje organiseerde naar het vliegveld. De meeste kinderen hadden nog nooit vliegtuigen gezien. Op die dag kwamen Soares en Garrincha net aan. Ik weet nog hoe mooi ze eruitzag toen ze uitstapte. Echt prachtig. Die vliegtuigen interesseerden me niets.”

Begin jaren zeventig haalt Soares het in haar hoofd om een protestsong tegen het militaire regime te zingen. Soldaten bestormen haar huis en zetten haar kinderen op straat. Ze vlucht met Garrincha naar Italië. De zoon die Garrincha zo graag wilde, schonk zij hem, maar hij zou hem nauwelijks zien opgroeien. Terug in Brazilië dronk hij zich dood. Het jongetje zelf zou later op negenjarige leeftijd omkomen in een auto-ongeluk.

Al die tijd blijft Soares muziek maken. Ze giet de samba in steeds weer nieuwe vormen. Vieira: „Ik kom uit een sambafamilie en dan heerst het idee dat samba traditioneel moet zijn. Daar had zij maling aan, dat was heel inspirerend.”

Soares had haar eerste vorm van plastische chirurgie in 1963, sindsdien laat ze elke rimpel weghalen. Ze wordt ook wel de Tina Turner van Brazilië genoemd. Tegenwoordig is ze populair onder homo’s, lesbiennes en transseksuelen. Vieira: „Dat komt door haar onconventionele leven. Ze is een prachtige vrouw en uitgesproken seksueel, ook nog op deze leeftijd. Ze wordt vaak geparodieerd door travestieten.”

Nieuw album

Dat ze nu, op – vermoedelijk – 79-jarige leeftijd nauwelijks is veranderd, blijkt op haar nieuwe album A mulher do fim do mundo (The woman at the end of the world). De feniks is andermaal herrezen met een overrompelend sterke plaat. Soares werkte samen met jonge muzikanten uit de samba sujo-stroming (dirty samba) van São Paulo. Het is een donkere plaat. Geholpen door onder meer de afrobeatblazers van Bixiga 70 en de electropunk van Metá Metá zingt ze over drugs, huiselijk geweld en seksualiteit. Dit is het Brazilië achter de strandfaçade.

Op het titelnummer wordt het carnaval een apocalyptisch decor en in ‘Benedita’ bezingt ze een crackverslaafde travestiet die ‘een kogel tussen haar tieten’ verborgen houdt. Het sterkste nummer is ‘Pra Fuder’ waarin ze de twee woorden uit de titel tientallen keren achter elkaar zingt, gromt, schreeuwt. ‘Pra Fuder’ betekent neuken. De feniks leeft als nooit tevoren.

Beluister Soares’ nieuwe album op Spotify.