Beyoncé gaat nu voorop in de strijd

Binnen 2 minuten en 55 seconden groeide zangeres Beyoncé afgelopen februari uit van popster tot boegbeeld. Het gebeurde in de pauze van de door meer dan 112 miljoen Amerikanen bekeken Super Bowl, de finale van het American football. Beyoncé kwam op als blond middelpunt van een legertje danseressen. De vrouwen droegen hun haar in afro’s, bekroond door zwarte baretten. Ze voerden het nieuwe nummer Formation uit, in strakke danspatronen die zich, zo was van bovenaf te zien, ontwikkelden van een pijlvorm tot een grote X.

Met die symbolen confronteerde Beyoncé de 112 miljoen kijkers met het verleden van Malcolm X, van de Black Panthers, en de Black Power-beweging, militante organisaties die aan het eind van de jaren zestig en begin jaren zeventig opkwamen voor de rechten van de zwarte minderheid. Formation werd prompt het lijflied van Black Lives Matter, de groepering die zich nu inzet voor de rechtvaardige behandeling van Afrikaans-Amerikaanse burgers. Begonnen als een ‘hashtag’ in 2012 is Black Lives Matter inmiddels uitgegroeid tot een breed platform tegen racisme en politiegeweld.

Tekst gaat verder na de video:

‘There will be no pictures of pigs shooting down brothers in the instant replay’ zong de met Black Power verbonden rapper Gil Scott-Herron nog in zijn nummer The Revolution Will Not Be Televised uit 1971 – er zullen geen beelden komen van politie die ‘broeders’ neerschiet. Precies dat is de afgelopen jaren wel gebeurd. Toen een agent 5 juli Alton Sterling doodschoot in Baton Rouge, werd dat gefilmd en verspreid door een passant. Toen Philando Castile een dag later in Minneapolis werd neergeschoten in zijn auto, zond z’n vriendin Diamond Reynolds de beelden vanaf de voorbank uit op sociale media.

Beelden als deze vergroten keer op keer de steun voor Black Lives Matter. Beyoncé en echtgenoot Jay-Z waren al sinds de oprichting solidair; sinds februari is de band geïntensiveerd. Ook op 7 juli onderbrak Beyoncé een concert – in Glasgow – om de namen te tonen van bij politiegeweld omgekomen zwarte Amerikanen.

Momma Louisiana

De 35-jarige Beyoncé Knowles, afkomstig uit een hogere middelklasse-gezin in Houston, Texas, stond tot voor kort niet bekend om haar sociale engagement. Vanaf haar zevende, toen haar talent zich openbaarde, streefde zij een carrière na als zangeres. Haar ambitieuze ouders lieten haar intensief trainen en meedoen aan talentenshows. Beyoncé is nu de populairste en succesvolste internationale popster.

In het refrein van Formation somt ze de ingrediënten op die haar hebben gevormd: ‘My daddy Alabama, momma Louisiana/ You mix that negro with that Creole make a Texas bamma’. De trotse leuze, gecombineerd met de viering van de Afrikaanse culturele erfenis in de video-clip (gospelkoren, voodoo-achtige rituelen), was een aanmoediging om de eigen culturele erfenis te koesteren.

Tekst gaat verder na de video:

De tekst van het nummer roept ook op tot samenwerking: ‘Okay ladies, let’s get in formation/ Prove to me you got some coordination’. Die aansporing past bij de filosofie van Black Lives Matter, waarin vrouwen een prominente rol spelen en dat zich ook richt op de achtergestelde positie van de Afrikaans-Amerikaanse vrouw. Onder invloed van Formation werd blackgirlmagic een veelgebruikte hashtag voor prestaties van sterke zwarte vrouwen, zoals Michelle Obama.

De nieuwe, hechtere relatie met Beyoncé zal als waardevol beschouwd worden door Black Lives Matter. Maar ook voor Beyoncé is de associatie gunstig, want ondanks haar enorme succes was zij tot februari 2016 een zangeres op zoek naar een thema.

Begonnen als lid van de militair gedrilde meisjesgroep Destiny’s Child, waarin het draaide om vernuftige r&b-liedjes en gestroomlijnde dans, ging ze op haar 22ste solo. Ze presenteerde zich daarbij als volwassen vrouw, het meisje voorbij. Voor haar derde solo-album uit 2008 creëerde ze het ‘alter ego’ Sasha Fierce, dat zich stoerder en uitdagender gedroeg dan de verlegen Beyoncé zou durven. Bij het volgende album was Sasha Fierce weer afgeschaft en verscheen Queen Bey, een autonome vrouwelijke heerser van een indrukwekkend zakenimperium.

Queen Bey werd een ‘merk’, naar het voorbeeld van Apple en Madonna, waarbij niets zonder haar toestemming wordt ondernomen. Dit streven naar onafhankelijkheid en soevereiniteit schemerde ook door in de liedjes, zoals Run The World (Girls), op 4, en op het volgende album Beyoncé (2014).

Nu is daar Yoncé

De concerten tijdens de Beyoncé-tour waren spektakelstukken met schallende zang en strakke choreografieën. Maar een sprankelende subtekst ontbrak. Van een zangeres met de status van Beyoncé verwacht je een overkoepelend idee dat hartstochtelijk wordt uitgedragen, vergelijkbaar met de bruisende erediensten voor seksualiteit bij Madonna of de overgave waarmee Lady Gaga haar ‘little monsters’ koestert – iedereen die afwijkt van de norm. Al spoorde Beyoncé haar jonge – veelal vrouwelijke – publiek aan zich te ontwikkelen en onafhankelijk te zijn, in haar shows werd de boodschap nogal lusteloos gebracht.

En nu, bij de lancering van haar zesde album Lemonade (2016), is daar ‘Yoncé’, een zangeres die zich lieert aan de Afrikaanse culturele traditie en aansluiting zoekt bij het discours van Black Lives Matter. Niet dat Yoncé nu verbaal haar vuist heft, in de traditie van James Browns I’m Black And Im Proud, of Marvin Gaye’s Inner City Blues (Makes Me Wanna Holler). Beyoncé uit haar betrokkenheid zonder uitdagende frasen of strijdlust – ze doet het impliciet, door zich te verbinden met haar eigen geschiedenis.

Lees ook: Beyoncé is bozer dan ooit

Nadrukkelijker is de visuele symboliek op het video-album Lemonade: graffiti in ‘Stop shooting us’, verwijzingen naar de orkaan Katrina, Beyoncé’s opgestoken middelvinger. En er zijn de indringende beelden van de moeders van slachtoffers van politiegeweld, die foto’s van hun zonen omhoog houden.

De Lemonade-tournee, waarmee ze nu rond reist, laat een verandering in Beyoncé’s inzet zien. Haar optreden bij de prijzenshow van BET (Black Entertainment Television), bijvoorbeeld, leek een actie-film op het toneel. Dansers vlogen in de lucht of verdwenen in de grond, er waren rookwolken, vlammen en explosies. Ze laat het optreden voorafgaan door een fragment van Martin Luther Kings I Have A Dream, en zingt dan haar nieuwe nummer Freedom dat sneert en stuwt en zich tot een loeiende gospel ontwikkelt. Daarop volgt een waterballet van stampende en schoppende dansers die eindigen als dobberende ‘lijken’ in een laag water op het podium, terwijl Beyoncé samen met Kendrick Lamar een duel rapt.

Zie hier Beyoncé’s optreden tijdens de BET-awards. Tekst gaat verder na de video:

De nieuwe, politieke lading geeft haar vleugels.

Lees hier de recensie die Saul van Stapele schreef over Beyoncé’s optreden in de Amsterdam Arena: Beyoncé is nog steeds de grootste