Achter dromen zit meer dan je denkt

De Amerikaanse uitvinder Elias Howe (1819-1867) bedacht in een droom hoe hij een naaimachine moest bouwen. Het periodiek systeem der elementen zou deels in een droom tot Dmitri Mendelejev (1834-1907) zijn gekomen. En ceo Larry Page kwam op het idee voor Google dankzij een droom waarin het hele internet kon worden gedownload.

In De Slaaprevolutie, de bestseller van Arianna Huffington die deze week in Nederlandse vertaling uitkwam, verdedigt de zakenvrouw met dit soort voorbeelden de droom. Droomduiding, dagdromen en dromerige types hebben meestal een negatieve connotatie. Ze passen niet in een samenleving waarin productief zijn en alles meemaken belangrijk is, en intuïtie onderdoet voor data en keihard bewijs. Onterecht, vindt Huffington. Want dromen „openen een weg naar andere dimensies, andere tijden, andere delen van onszelf, en naar diepere inzichten die buiten het bereik van ons wakkere bewustzijn liggen”. Dit lijkt een zweverige kijk op dromen, maar er zit ook een wetenschappelijke kant aan.

Lees ook: Dit schreven we over de bestseller van Arianna Huffington. Over waarom wij in het Westen een leven vol slaapgebrek leiden.

Naakt in het openbaar

Uitvallende tanden, wegrennen zonder vooruit te komen, terug zijn op school, naakt zijn in het openbaar, vliegen, verdrinken, seks hebben met iemand die je niet eens aantrekkelijk dacht te vinden – iedereen droomt het wel eens. En zo universeel als dit soort dromen zijn, zo divers zijn de verklaringen ervoor.

Ooit was droomduiding een zoektocht naar de goddelijke betekenis van dromen door de symboliek te ontcijferen. Daarna – en vaak nog steeds – is ons begrip van dromen gedomineerd door een variatie hierop, bedacht door Sigmund Freud: dromen als een manier om onszelf te leren kennen. Als je voor iemand wegrent, betekent dit dat je iets wil vermijden, claimt Droominfo.nl op basis van die theorie. Negatieve emoties bijvoorbeeld, legt de pagina Mens en Gezondheid van InfoNu uit.

„Aan zulke uitleg heb je niets”, zegt slaapexpert Els van der Helm, die onder meer voor haar promotie-onderzoek op de universiteit van California in Berkeley het belang van slaap voor het brein analyseerde en samenwerkt met Huffington. „Freudiaanse droomduiding is totaal niet wetenschappelijk bewezen.” Eigenlijk, zegt ze, is over dromen weinig bekend. Het onderzoek is behoorlijk kostbaar en tijdrovend, met slaaplabs en testpersonen die ten minste een hele nacht betaald moeten worden. Er wordt weinig geld voor vrijgemaakt. „En daar komt nog bij dat het objectief meten van dromen moeilijk is”, verklaart onderzoeker Victor Spoormaker, werkzaam bij het Max Planck Instituut voor psychiatrie in München: „Je bent afhankelijk van wat mensen zeggen.”

Goed slapen om te dromen

De moderne mens is bezig met productief zijn, zegt Huffington in haar boek. Hij wil niks missen en is van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat bereikbaar op zijn blauwe smartphonescherm, waardoor slapen – en dus dromen – het onderspit delft. Dat voegt immers op het eerste oog niets toe. Maar wie een gezond, productief leven wil leiden, moet goed slapen en dromen juist leren waarderen, schrijft Huffington. Ze hield zelf in haar twintiger jaren al een droomdagboek bij. Vaak vond ze daar warrige, surrealistische versies van haar dagelijks leven in terug, maar regelmatig brachten ze haar ook inzichten.

Daar zijn, voor die kritische moderne mens, ook wetenschappelijke verklaringen voor. Van der Helm: „Tijdens onze REM (rapid eye movement)-slaap, waarin we de meest levendige dromen hebben, verkeren we in een heel andere, unieke hersenstaat. Met name het visuele deel van de hersenen en het geheugen zijn op dat moment heel actief.” Dromen kunnen daardoor heel levendig zijn en laten je gebeurtenissen verwerken die gedurende de dag plaats hebben gevonden. Door die herhaling kunnen we zaken waarschijnlijk ook beter onthouden. Het belang van goed slapen voor een belangrijke toets is dus geen mythe.

Ten minste even opvallend, zegt Van der Helm, is dat de gebieden met zelfreflectie en een oordelende functie tijdens het dromen uitstaan. Daardoor vind je het heel normaal als een weg ineens ophoudt of de persoon naast je plotseling iemand anders is, en vraag je je niet af waarom je iets doet. Na de REM-slaap lukte het proefpersonen daarom creatiever na te denken over een ingewikkeld probleem: ze konden slapend verbanden leggen die ze toen ze wakker waren niet konden leggen.

Daarvoor hoef je niet letterlijk over het probleem te dromen, zegt Van der Helm. „Ook symbolische, abstractere dromen blijken uiteindelijk wel iets met de werkelijkheid te maken te hebben.” Zo droomde Elias Howe over soldaten die hem kwamen doden met speren die aan het puntige einde een gat hadden, waardoor hij besefte dat zijn naaimachine daar, in plaats van aan het botte einde, een opening voor de draad nodig had.

Hoe kom je van je nachtmerries af?

Terwijl die gebeurtenissen van overdag in onze dromen terugkomen, staat het stofje noradrenaline grotendeels uit. Emotionele zaken worden door de afwezigheid daarvan herinnerd zonder dat daar een even lichamelijke reactie en heftige emotie aan wordt gekoppeld. De herinnering wordt versterkt, maar de emotionele lading vermindert, zo bewees Van der Helm voor haar promotieonderzoek. Spoormaker: „Het zou goed kunnen dat de REM-slaap daarom helpt bij het studeren, en bij het verleren van angst, doordat die langzaam wordt uitgedoofd.” Niet gek dus, dat veel dromen over negatieve zaken gaan.

Rouwende en depressieve mensen slapen en dromen, waarschijnlijk daardoor, ook bovengemiddeld veel. In de jaren zeventig bleek uit een onderzoek in Japan dat vrouwen die na hun echtscheiding de meest heftige dromen hadden gehad na verloop van tijd de minste kans hadden op een depressie.

Je dromen beïnvloeden

Kan je de verwerkende functie van dromen dan ook actief inzetten? De wetenschappers willen het nog niet al te stellig zeggen. „Indicaties van”, „onduidelijk” en „hypothese” zijn woorden die vaak vallen. Toch zijn er al interessante onderzoeksresultaten. Bij veteranen met een post-traumatische stress-stoornis kunnen bètablokkers bijvoorbeeld helpen, zegt Van der Helm. Die verlagen de noradrenaline kunstmatig. Zo kunnen mensen met heftige angsten beter slapen, normaler dromen en dus beter verwerken.

Volgens Spoormaker kan iedereen in principe leren lucide te dromen – dromen sturen terwijl je slaapt. Mensen met herhalende nachtmerries, waarbij de nachtmerrie de eventuele rol van verwerking niet meer vervult, kunnen daarmee hun dromen een andere kant op laten gaan. Ze kunnen bijvoorbeeld als ze wakker zijn een ander einde bedenken en zo hun droom ’s nachts anders laten lopen.

Mensen zonder trauma zouden er eveneens baat bij kunnen hebben. Beter leren dankzij vormbare dromen is „toekomstmuziek, maar geen onzin”, zegt Spoormaker. Er is onderzoek naar gedaan in andere slaapfasen. Testpersonen roken een geur terwijl ze objectlocaties voor een soort memory leerden. Als die geur tijdens de diepe slaap opnieuw voorbij kwam, konden ze zich de volgende dag meer van de locaties herinneren.

Dromen om te verwerken: het ligt eigenlijk niet ver af van de psycho-analyse, maar het uitgangspunt is net anders. Waar Freud dromen wilde begrijpen om onderbewuste emoties te verwerken, denken deze wetenschappers nu dat het weleens zou kunnen dat de droom zelf er al voor zorgt dat we verwerken. Van der Helm sleutelt liever niet te veel aan „een proces waar de evolutie zo lang aan heeft gewerkt”. Het grootste deel van wat onze dromen voor ons doen, gaat namelijk helemaal vanzelf. Je hoeft er alleen maar voor te slapen.