Rodrigo Duterte: moordenaar of crime fighter?

Fietstaxichauffeur Michael Siaron had zelf nog op Rodrigo Duterte gestemd. Drie maanden later werd de foto van zijn lijk het symbool van de ontsporende drugsoorlog van de nieuwe president. Een frêle man in t-shirt en korte broek, zijn slippers van zijn voeten gevallen. Zijn ontroostbare vrouw klemt zijn bloedende hoofd vast

De wereld schrok, een Filippijnse krant zette de foto op de voorpagina met het vijfde gebod: gij zult niet doden. Maar Duterte gebruikte hem als waarschuwing. Laat je niet in met drugs, hield hij de Filippijnen voor tijdens zijn eerste State of the Nation.

„Of je eindigt languit op straat, geportretteerd in de krant als Moeder Maria die het dode lijk van Jezus Christus wiegt.”

Wat in de Filippijnen plaatsvindt, laat zien wat kan gebeuren als de elite het in de ogen van het volk verbruit. In mei koos een van de meest democratische landen in de regio een president die had aangekondigd te zullen doden. Nu lost hij zijn belofte in. Honderden arme, jonge mannen eindigden zoals Siaron: met een kartonnen bord naast hun lijk. De mortuaria lopen vol. Dorpen stellen lijsten op met drugsgebruikers en dealers: uit angst hebben 600.000 man zich ‘overgegeven’.

En zijn landgenoten vinden het geweldig. Kort na Dutertes aantreden op 1 juli – het doden was al begonnen – zei 91 procent van de ondervraagden in een peiling dat ze hem vertrouwen: ongekend hoog voor een Filippijnse politicus. „Hij komt over als een oprechte kruisvaarder”, zegt hoogleraar en columnist Alex Magno, die zelf ook achter het beleid staat. Hij citeert politiecijfers die tonen dat de criminaliteit sinds 1 juli is gehalveerd. „Daarom is de steun voor hem zo groot. Mensen voelen het verschil.”

Sterke man

In gesprekken over Duterte klinken echo’s uit andere delen van de wereld. Echo’s uit het Verenigd Koninkrijk, dat voor een Brexit stemde. Uit Amerika, waar Donald Trump presidentskandidaat werd. Uit de rest van Europa, waar nationaal-populisten hoog staan in de peilingen. Het gaat over het wantrouwen tegen de elite, die de problemen van de gewone man niet begrijpt. Over platteland versus hoofdstad. En over het verlangen naar een sterke man die eindelijk alles gaat oplossen.

Bekijk ook: de fotoserie De ontsporende drugsoorlog in de Filippijnen

In alles wat hij doet, zet Duterte zich af tegen de oude kliek die de Filippijnen decennia heeft geregeerd. Neem zijn taalgebruik. Nadat hij John Kerry had ontmoet, vertelde hij over het gesprek: „Ik zei tegen hem, je ambassadeur is een homoseksuele son of a bitch.” Vinden Filipino’s dit passend voor een president? Ramon Casiple lacht. Zo praten ze op straat in de Filippijnen, zegt de professor vanuit Manila.

„Zeg het hoe het is, zeg wat je denkt, zég het gewoon. Zelfs al is het schandalig. Het is niet de gecultiveerde taal uit Manila. Maar zelfs de bovenlaag op het eiland Mindanao, waar Duterte burgemeester was, neemt er geen aanstoot aan. Zij praten ook zo.”

Duterte is de eerste president die van het platteland komt en hij laat merken dat hij het ‘imperialistische Manila’ maar niks vindt. Hij volgt Benigno ‘Noynoy’ Aquino op: zoon van democratie-icoon Corazon Aquino, die het land regeerde na de val van dictator Marcos. Een gerespecteerde president, die de economie tot een kleine 7 procent per jaar deed groeien. Maar wel onderdeel van de elite. „De massa heeft gelijk: dertig jaar democratie heeft voor hen helemaal niks veranderd”, zegt Rosemarie Trajano, die mensenrechtenkoepel PARAH leidt.

Met lede ogen ziet zij aan hoe nauwelijks boosheid over het buitengerechtelijke doden bestaat.

Anarchie op straat

Duterte gooit alle problemen van de Filippijnen op drugs. Gebruikers noemt hij ‘afval’, en als dat is opgeruimd kun je ’s avonds weer veilig over straat, komen de investeerders, krijgen mensen weer banen en is de armoede voorbij. Zijn boodschap sloeg breed aan: uit alle lagen van de bevolking kreeg hij stemmen. Casiple:

„Het gevoel dat de samenleving zich moet wapenen tegen de anarchie op straat, raakte ook bij de rijken een snaar.”

Want het klopt dat drugs een probleem zijn in de Filippijnen. Volgens de laatste cijfers van de VN zou 2 procent verslaafd zijn aan shabu, methamfetamine: een veel hoger cijfer dan in omringende landen.

En de Filippijnen zijn het onveiligste land in de regio. Ook door de vuurwapencultuur, deels ontstaan toen Amerika er de koloniale macht was. Filippijnen hebben veel pistolen voor zo’n arm land, zelfs president Noynoy schoot er in zijn vrije tijd graag op los. Het resultaat is navenant: het moordcijfer ligt tien keer zo hoog als in buurland Indonesië.

Zulke cijfers vragen om daadkracht, zegt Duterte. Hij beloofde de Filippijnen hetzelfde recept dat hij toediende aan zijn stad Davao, tijdens 23 jaar burgemeesterschap. „Verkracht jij een kind in mijn stad?”, zei hij vorig jaar. „Dan maak ik je dood, daar heb ik geen probleem mee.”

Of Davao echt zo veilig is? Niet echt. Volgens misdaadcijfers van de Filippijnse politie is het er even onveilig als in andere Filippijnse steden. Casiple:

„Maar er is een groter gevoel van rust en orde. Mensen voelen zich veilig als ze ’s avonds over straat lopen.”

Druipen van het bloed

Duterte presenteert zich als man van de actie, maar zijn aanpak bestaat voor een groot deel uit retoriek. De drugsmoorden zijn geen officieel beleid, maar hij maakt duidelijk dat hij ze steunt. „Ik geef jullie een schone regering en ik zal het drugsprobleem wegvagen, al moet ik druipen van het bloed”, zei hij maandag, op de vraag of de drugsoorlog wordt voortgezet.

Door dit soort taal voelen lokale politieafdelingen zich vrij om voor rechter en beul te spelen. Volgens tellingen van de media plegen zij de helft tot tweederde van de drugsmoorden. Altijd zou het ‘zelfverdediging’ zijn. De rest, zoals die op Siaron, is het werk van doodseskaders. Het zijn geen nieuwe fenomenen, in het land waar honderden politici privélegers hebben. „Het moorden is niet nieuw”, zegt Casiple. „Nieuw is dat ze moorden en er een kartonnen bord naast zetten.”

En de schaal. Hoe groot de toename werkelijk is, is moeilijk te meten. In het land komen bijna 10.000 mensen per jaar om door moord. Media houden lijsten bij: tellingen variëren van 700 tot 1.100 drugsmoorden. Duterte heeft gezegd dat de politie in sommige gevallen zijn macht heeft misbruikt en dat de rechtmatigheid zal worden onderzocht. Maar hij geeft ook aan: dat heeft geen prioriteit.

Populistische democratie

Verzet blijft beperkt tot mensenrechtenactivisten en de kerk. „Het is droevig, maar mensen hebben zelfs begrip als hun familieleden worden gedood”, zegt activiste Trajano. De grootste kritiek op Duterte komt uit andere hoek. Hij ligt onder vuur omdat hij alsnog toestemming wil geven voor het begraven van dictator Ferdinand Marcos op de heldenbegraafplaats. En nadat hij in een ruzie met het hooggerechtshof had gedreigd met de staat van beleg, moest hij terugkrabbelen.

Het raakt een gevoelige snaar in het land waar nog altijd mensen vrezen voor een nieuwe president Marcos. In letterlijke zin: zoon ‘Bongbong’ verloor nipt de vicepresidentsverkiezing. Maar buitengerechtelijk doden, die al decennia zo gewoon zijn, zien de Filippijnen niet als een aanval op hun duur verworven democratie.

„Als je het hebt over democratie: de meerderheid steunt hem. Maar dat is niet hetzelfde als dat het moreel correct is”, zegt politicoloog Casiple. „Ik noem het populistische democratie. Als het publiek nee zegt, zal hij stoppen. Maar zolang hij kan zeggen dat de mensen achter hem staan, gaat hij door.”

Lijk van haar man

Voor tegenstanders van de drugsoorlog zit er weinig anders op dan wachten tot het volk er genoeg van heeft. Er zijn twijfels over de betrouwbaarheid van de lijsten met ‘drugsverdachten’. Toen Duterte vorige week op televisie verdachte burgemeesters, rechters en andere ambtenaren opriep zich ‘over te geven’, bleek dat sommige mensen op die lijst al jaren overleden waren. Op straat begint hier en daar wat boosheid te ontstaan, zegt Rosemarie Trajano. Mannen durven soms niet naar buiten om naar de winkel te gaan.

„Mensen zeggen: ik word nu slachtoffer, terwijl ik voor hem heb gestemd!”

Zoals Jennilyn Olayres, die het lijk van haar man Michael Siaron vasthield op de foto. Haar man was gebruiker, geen dealer, zegt ze in een interview met de Philippine Inquirer. Op blote voeten rende ze vanuit haar sloppenwijk naar de plaats delict, toen ze hoorde dat hij was neergeknald. „Mensen zijn er blij mee, omdat het hun niet is gebeurd. Wat als zij iemand verliezen die ze liefhebben, iemand die niks heeft gedaan?”