De ondernemer fêteert de politicus. Wanneer mag dat?

Wat zou – de voorbeelden zijn willekeurig gekozen – een vriendschap tussen de burgemeester van de gemeente Haarlemmermeer en de directeur van Schiphol aan vragen opleveren? Of vakanties van minister van Economische Zaken Henk Kamp en de hoogste baas van de NAM?

Jos van Rey was tussen 1998 en 2012 wethouder van ruimtelijke ordening en economische zaken in Roermond, terwijl zijn beste vriend Piet van Pol daar als grote projectontwikkelaar opereerde. „Is dat handig”, vraagt de rechtbank zich af in het vonnis. „Zeker niet. Is het handig om dan vele malen per jaar samen op reis te gaan? Natuurlijk niet! Is het handig dat niemand Van Rey terugfloot? Nee, controle is bestuurlijke noodzaak.” Met andere woorden: college-genoten en gemeenteraad hadden meer en scherper moeten vragen en doorvragen.

Maar strafrechters gaan niet over morele oordelen als handig of onhandig. Niet integer is niet altijd hetzelfde als strafbaar. Wat op het ene gebied de toets der kritiek misschien niet kan doorstaan, valt op het andere wellicht wel te billijken. Wat kan een bestuurder zich op grond van het vonnis in de zaak-Van Rey permitteren zonder te vrezen voor een veroordeling?

1 Kan een politicus nauw bevriend zijn en vakanties vieren met een ondernemer met wie de overheid veelvuldig zaken doet?

Vriendschap is geen misdrijf. Vakantie vieren evenmin. Net als echte vrienden hoeven de politicus en de ondernemer gemaakte kosten niet tot achter de komma uit te rekenen en precies gelijk te verdelen, vindt de rechtbank. Een beetje evenwicht is met het oog op de schijn van corruptie wel wenselijk. „Moreel is dit niet verantwoord”, zegt Hans van den Heuvel, emeritus hoogleraar bestuurlijke integriteit aan de VU in Amsterdam. „Dit wekt een schijn van belangenverstrengeling die publiek en overheden niet wenselijk vinden en wel afstraffen.”

2 Mag een politicus een grote bos bloemen aannemen van een ondernemer, of hem een etentje laten betalen?

Ja, dat mag van de strafrechter. Als het niet de spuigaten uitloopt. Dus geen buitensporige bedragen en niet te vaak. Maar een bloemetje bij een benoeming of een verjaardag moet kunnen. Af en toe eten in een niet al te exclusieve gelegenheid ook. Prima, dat gemeenten of andere overheden afspreken dat ambtenaren of bestuurders in een gedragscode afspreken dat alleen cadeaus onder een bepaald bedrag, bijvoorbeeld 25 of 50 euro, mogen worden aangenomen. Daar kan men elkaar intern aan houden. Strafrechtelijk betekent dat niets, vindt de rechtbank. Sterker: die vindt dat „er een zekere ruimte moet zijn om in het sociaal zakelijke verkeer tussen ondernemers en ambtenaren iets aan elkaar te geven zonder dat dit meteen een strafrechtelijk bezwaar oplevert”. Van den Heuvel denkt dat zoiets vraagt om problemen: „Als bestuurders het niet zo nauw nemen, gaan hun ambtenaren zich daar ook naar gedragen.”

3 Mag een politicus op reis naar een voetbalwedstrijd op kosten van een ondernemer?

Nee, vindt de rechtbank. Van Rey noemde dat dinsdag opmerkelijk. Volgens hem wemelt het op de voetbaltribunes van de politici. In het vonnis gaat het echter ook over „de uiterlijke verschijningsvorm” van de reizen. Het ging om bezoeken aan EK’s en WK’s met alles erop en eraan, inclusief overnachtingen in de beste hotels. Het is voorstelbaar dat de rechtbank het bijwonen van een eredivisiewedstrijd zou indelen in de ‘onschuldige’ categorie van bloemen en etentjes.

Voor trips naar vastgoedbeurzen op kosten van ondernemers toonden de rechters geen begrip. Waar de politicus als politicus functioneert, dient de broodheer (de overheid) te betalen.

4 Mag een politicus lobbyen voor een sponsorbijdrage van een ondernemer voor een vereniging?

Ja. De politicus verrijkt zichzelf niet. De ondernemer moet enige vrijheid hebben om maatschappelijke activiteiten financieel te steunen. Het oordeel kan anders uitvallen als de verzoeken en de sponsorbijdragen een zeer structureel karakter krijgen.

5 Mag een politicus ondernemers vragen om bijdragen voor de verkiezingskas?

Nee, niet als deze als bestuurder nauw betrokken is bij projecten waar die ondernemers baat bij kunnen hebben. Dan is het corruptie.

Van den Heuvel constateert dat publieke moraal en strafrecht altijd wat uit elkaar liggen. „Maar de sporen moeten wel een beetje naast elkaar blijven lopen, anders volgen ontsporingen. Misschien moeten de Staten-Generaal daar nog eens naar kijken. De zonnekoningen, de Machers, zullen bij onvoldoende tegenspel van medebestuurders en volksvertegenwoordigers de ruimte die dit vonnis biedt maximaal gebruiken.”