Referenda vergroten het vertrouwen

Zelfs D66 haast zich momenteel te verklaren dat van een Nexit-referendum geen sprake kan zijn, nadat het Brexit-referendum het Verenigd Koninkrijk in politieke chaos heeft gestort. In een interview met dagblad Trouw wees partijleider Alexander Pechtold erop dat voor het wijzigen van een letter in de grondwet al een tweederde meerderheid nodig is in de Tweede én Eerste Kamer. En dan zouden we over het EU-lidmaatschap via een referendum beslissen? „Daar ga ik het land niet aan blootstellen”, legde Pechtold uit.

Het maakt de onvrede onder een deel van de bevolking over de politieke koers van het land niet minder groot. De burger eist meer inspraak, blijkt uit diverse onderzoeken. Het raadgevend referendum, zoals laatst over het EU-verdrag met Oekraïne, moest voorlopig uitkomst bieden. Maar nu premier Mark Rutte (VVD) van onderhandelingen in Brussel laat afhangen of hij het tegenadvies van de kiezer overneemt is de woede van het nee-kamp alleen maar gegroeid.

Wat moet Nederland nu? Doorgaan op het ingeslagen pad van volksraadplegingen en die uiteindelijk bindend verklaren, of na de politieke chaos die de Brexit veroorzaakte snel terug naar de zuiver representatieve democratie?

De Zwitserse politicoloog Hanspeter Kriesi doet al decennia onderzoek naar referenda. Hij is niet ontmoedigd door het Brexit-referendum en adviseert Nederland het Zwitserse systeem, waar over zo’n beetje alles bindende referenda kunnen worden gehouden, in grote lijnen over te nemen. „De democratische malaise in Europa valt niet te ontkennen. Als je de burger niet meer tussentijdse inspraak geeft, kunnen populisten bij verkiezingen de macht grijpen en de koers van het land volledig bepalen. De tijd dat de elites hun gang konden gaan is voorbij”, luidt de waarschuwing van Kriesi.

Wat vond u van het Brexit-referendum? Was dat democratie op zijn best?

„Nee, zo moet het dus niet, zeg ik vanuit mijn Zwitserse ervaring. De elite kan niet zomaar een referendum uitschrijven om politieke geschillen binnen een partij, bij de Conservatives in dit geval, het hoofd te bieden. Het initiatief voor zo’n referendum moet vanuit de bevolking komen door het inzamelen van voldoende handtekeningen. Dan krijg je ook een beter debat, meer van onderop. De Britse regering kwam nu alleen met economische argumenten, terwijl rechts op de nationale identiteit inspeelde. De Britse pers speelde ook een kwalijke rol door veel onjuiste informatie te verspreiden.”

Als het initiatief voor het Brexit-referendum vanuit de bevolking was gekomen, was het wel een goed idee geweest?

„Een referendumcultuuur moet groeien. Om in één keer via een referendum over het EU-lidmaatschap te beslissen is nogal wat. Ik zou in Nederland nu ook niet voor een Nexit-referendum zijn. In Zwitserland is het een continu proces. De burger wordt er op landelijk niveau zo’n vier keer per jaar in referenda gehoord, ook over de Europese Unie. Daarmee voorkom je proteststemmen, wanneer mensen zich maar één keer over een Europees onderwerp mogen uitspreken.

Zo stemden we in 2014 op initiatief van de rechtspopulistische SVP voor beperking van immigratie vanuit de EU met behulp van quota. Nu blijkt dat Brussel, in tegenstelling tot wat de SVP beweerde, dan ook de Zwitserse toegang tot de interne Europese markt zal beperken. Daarom gaan we straks opnieuw over het SVP-plan stemmen.”

U adviseert Nederland en andere Europese landen om het Zwitserse systeem in grote lijnen over te nemen?

„Ik zou daar niet over twijfelen. De huidige Nederlandse referendumwet gaat in de goede richting met burgers die zelf een referendum kunnen afdwingen. Nu moet de opkomstdrempel er nog uit en moet de uitslag bindend worden.

„De uitkomsten van referenda in Zwitserland gaan vaak tegen mijn wil in, maar de democratische malaise in Europa valt niet te ontkennen. Onderdeel daarvan is dat burgers door machtsoverdracht aan de EU het gevoel hebben dat hun nationale parlement machteloos is geworden.”

Denkt u dat de EU kan functioneren met 28 landen waar voortdurend bindende referenda over EU-onderwerpen en EU-lidmaatschap worden gehouden?

„In de praktijk worden over het EU-lidmaatschap niet voortdurend referenda gehouden. Zwitserland heeft na een referendum in 1992 besloten de relatie met de EU via bilaterale verdragen te regelen en niet toe te treden. Dat zal voorlopig zo blijven. Om de EU te laten functioneren zouden over EU-onderwerpen Europabrede referenda kunnen worden gehouden, waarbij een meerderheid van de EU-bevolking en een meerderheid van de staten is vereist. Voor gevoelige onderwerpen, zoals uitbreiding van de EU of buitenlands beleid, zou de instemming van alle nationale bevolkingen vereist kunnen zijn.”

Dan moeten nationale bevolkingen dus accepteren dat ze door de bevolkingen van andere EU-landen soms worden overstemd?

„Dat klopt, maar dat moeten nationale regeringen in Brussel nu ook al regelmatig als ze worden overstemd door een meerderheid van andere regeringen.”

Zijn er door al die referenda in Zwitserland minder boze burgers dan in Nederland?

„Het vertrouwen in de politiek is in Zwitserland aanzienlijk groter dan in de meeste andere Europese landen. Referenda dwingen de regering dicht bij de wil van het volk te blijven. De politieke partijen zoeken vaak het compromis, omdat ze weten dat het merendeel van de bevolking ermee in moet stemmen. Zwitserland is een goed georganiseerd land met een hoge levensstandaard en een relatief vredig politiek bestel.”

Heeft het referendumsysteem de macht van de rechts-populistische SVP vergroot?

„Ja, waarschijnlijk wel. Zij hebben er de laatste jaren het beste gebruik van gemaakt, maar zijn ook de grootste partij van Zwitserland. Ze winnen heus niet alle referenda. Vergeet niet dat in Zwitserland ondanks de macht van de SVP ongeveer een kwart van de bevolking uit buitenlanders bestaat, het merendeel uit andere Europese landen. En vergeet ook niet dat vooral linkse partijen in Zwitserland het initiatief tot referenda hebben genomen.”

In Nederland hebben we PVV-leider Geert Wilders die zijn aanhang belooft om ‘minder Marokkanen’ te gaan regelen. Zou je daar in het Zwitserse systeem een referendum over kunnen houden?

„Ja, dat zou kunnen. Zoiets hebben we in 1970 gehad toen de Zwitserse parlementariër James Schwarzenbach een quotumsysteem voorstelde dat erop neerkwam dat 40 procent van de buitenlandse bevolking het land zou moeten verlaten. Dat werd weggestemd, al stemde 40 procent van de Zwitsers voor. Ik denk dat Wilders zo’n referendum ook zou verliezen.

„Referenda vinden in Zwitserland altijd plaats in de schaduw van het debat onder de elite van politieke partijen, belangengroepen en de media. Ik denk dat de Nederlandse elite de bevolking ervan zou kunnen overtuigen om aan de tolerante westerse waarden vast te houden en tegen zo’n voorstel te stemmen.”

Zijn er in zo’n systeem waarborgen om de rechten van minderheden te respecteren? Stel dat Wilders wel wint, zouden massale uitzettingen dan mogelijk moeten worden?

„Daar zit inderdaad een gevaar. Voor onderwerpen die betrekking hebben op mensenrechten zou je een tweederde meerderheid kunnen afspreken. Het precieze systeem hangt af van de situatie in een land. In Zwitserland zou hiervoor een meerderheid vereist zijn onder de bevolking en een meerderheid van de kantons.”

Het Nederlandse lidmaatschap van de EU garandeert toch dat maatregelen die strijdig zijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (het EVRM) niet kunnen worden aangenomen?

„Dat klopt, maar in het Zwitserse systeem zou je dus ook over dat lidmaatschap van de Europese Unie mogen stemmen. Overigens behoort ook Zwitserland, alhoewel het geen lid is van de EU, nog altijd tot de ondertekenaars van het EVRM. Al leven er bij de SVP wel plannen om eruit te stappen.”

In Zwitserland rezen wel twijfels over het referendumsysteem, nadat een SVP-initiatief om criminele buitenlanders uit te zetten strijdig bleek met internationale verdragen die Zwitserland heeft getekend. Het voorstel werd weggestemd, maar toch. Wat gaat er uiteindelijk voor: directe democratie of internationaal gegarandeerde mensenrechten?

„Die twijfels over het referendumsysteem leven alleen bij kleine delen van de elite, die totaal anders denken dan het merendeel van de bevolking. Er is in Zwitserland geen andere institutie die zo veel legitimiteit heeft als de directe democratie. Er bestaat dus inderdaad een mogelijkheid om in meerderheid een stem uit te brengen die tegen de mensenrechten ingaat. Daar zullen parlement en regering dan op een bepaalde manier gevolg aan moeten geven.”