De lange arm van Kriterion

Wie het Amsterdamse filmtheater Kriterion betreedt, kan niet bevroeden hoe ontzettend rijk aan filmgeschiedenis en invloedrijk het theater is. Het rommelige pand ziet er altijd uit alsof het een likje verf kan gebruiken. Een groot deel van de opbrengst komt uit het door studenten gefrequenteerde café, waar je tegen zessen friet met saté bestelt alvorens te beslissen naar de eerste avondvoorstelling te gaan of toch maar gewoon door te drinken. Het verloederde patina is stiekem de charme van de studentenbioscoop. Het is geen wonder dat filmfestivals die vanwege grotere zalen naar Eye trokken, terugverlangen naar de tijd in Kriterion. In het klinische Eye, met zijn hagelwitte muren, mag van de architecten niets opgehangen worden. De muren van Kriterion zijn daarentegen voorzien van een vruchtbare humuslaag van schots en scheef over elkaar heen geplakte flyers en affiches.

Kriterion is een unieke bioscoop: geen wonder dat er bij het zeventigjarig bestaan in 2015 een documentaire over is gemaakt: Kriterion – sinds ’45. Een levendig document dat even prettig rommelig is als Kriterion zelf, maar met zijn zeventig minuten absoluut geen recht doet aan het rijke verleden van het filmtheater. Daar hadden best twintig minuten bij gemogen, met bijvoorbeeld iets over het door Kriterion georganiseerde studentenfilmfestival Cinestud of zijn visionaire filmarchief – de voorloper van Filmmuseum Eye.

Kriterion – sinds ’45 is iets te bescheiden over de onvermoede en onverminderd grote invloed van Kriterion op de Nederlandse filmcultuur. Talloze Kriterion-alumni zijn of waren werkzaam in de culturele sector, en dat gaat al decennia zo. Daaronder bekende namen als Ischa Meijer. De arm van Kriterion is lang.

Hoe het begon

Kriterion werd in 1945 opgericht door een aantal studenten die in het verzet zaten, onder wie Piet Meerburg (1919-2010). Door de oorlog waren ze vroeg volwassen geworden en hadden ze een zelfstandigheid ontwikkeld die ze niet meer wilden opgeven door hun hand bij hun ouders op te houden. Om geld te verdienen richtten ze filmtheater Kriterion op: een plek waar studenten tot op de dag van vandaag al het werk doen, van kaartjes scheuren tot de programmering. Als beloning ontvingen ze een toelage. Iedereen is gelijk, heeft inspraak en kan plannen indienen. Vergaderingen leidden tot collectieve beslissingen, een niet-hiërarchische structuur – ‘de Kriterion-gedachte’ – waar nog steeds aan wordt vastgehouden. „Voor elkaar, met elkaar” luidt het motto.

Het pand waar Kriterion sinds 6 november 1945 gehuisvest is, is rijk aan geschiedenis. Voor de oorlog behoorde het toe aan de Joodse arbeidersvereniging Handwerkers Vriendenkring. In de oorlog gebruikte de NSB het als theater, in 1945 werd het gekocht door Piet Meerburg, een verzetsstrijder die onder meer naar schatting 600 kinderen uit de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg had gered. Die deportatieplek voor Amsterdamse Joden naar doorgangskamp Westerbork en de vernietigingskampen ligt om de hoek.

Antonioni en Fellini

Aanvankelijk had Kriterion het vooral druk met het inhalen van de schade: films als Citizen Kane en Gone with the Wind waren in de oorlog aan Nederland voorbijgegaan. David Leans gewaagde Brief Encounter, een droef liefdesdrama over twee getrouwde mensen, was een hit.

Kriterion werd de hoeder van arthousefilms. Voor de jaren zeventig waren er nauwelijks filmhuizen in Nederland, op enkele theaters als De Uitkijk na, de Amsterdamse pijpenla waar De Filmliga in de jaren twintig en dertig voorstellingen hield, de eerste club die film als kunstvorm zag. Een latere Filmliga deed dat vanaf 1950 in Kriterion, in de met een steile trap bereikbare kleine bovenzaal Studio K. Kriterion fungeert als premièretheater voor arthousefilms. De allereerste Antonioni in Nederland werd er vertoond, La Notte. Dat Fellini, Antonioni en Bergman eerst alleen in Kriterion draaiden „kun je je nu niet voorstellen” memoreert medeoprichter Piet Meerburg op archiefbeeld in de documentaire.

Polanski en Verhoeven

In 1960 werd in Kriterion het allereerste Cinestud-festival georganiseerd, met studentenfilms van over de hele wereld. Vooral de films uit het Oostblok vielen op. De eerste editie van Cinestud, dat sindsdien onregelmatig terugkeert, is beroemd vanwege de prijs voor Roman Polanski’s absurdistische studentenfilm Twee mannen en een kast en de inzending Een hagedis te veel, gemaakt door een groep Leidse studenten, onder wie ene Paul Verhoeven.

Kriterion was ook de eerste bioscoop die als eerste wekelijks aan (steevast uitverkochte) sneak previews deed: het type collectieve ‘beleving’ waar filmhuizen nu wanhopig naar op zoek zijn om niet al te erg te vergrijzen. Ook was er de Nationale Filmquiz die veel gewonnen werd door NRC-filmrecensenten, onder wie filmtrivialiefhebber Hans Beerekamp.

Voorloper van het Filmmuseum

Naar verluidt deed een bezemkast in Kriterion een tijdlang dienst als eerste filmarchief van Nederland. Eigenlijk was het een soort vestibule die ook fungeerde als kantoor van de voorloper van wat later het Nederlands Filmmuseum (nu Eye) werd: het Nederlands Historisch Film Archief dat in 1946 werd opgericht. Ook weer door Piet Meerburg, een spin in het immer uitdijende Kriterionweb. In een interview in 2006 zei de eerste Filmmuseumdirecteur Meerburg hierover: „We hadden het idee om oude, waardevolle films te verzamelen en die in Kriterion te bewaren. Het ging ons om het culturele erfgoed. We zullen wel met ons hebben meegedragen dat de laatste wereldoorlog zoveel had kapotgemaakt.”

In zijn latere jaren kocht Meerburg ook het De La Mar-theater en De Uitkijk, de bioscoop waar zijn filmliefde was begonnen. Samen met zoon Krijn deed hij de programmering. Dezelfde zoon is nu directeur van het Rotterdamse Lantaren/Venster, dat binnenkort geduchte concurrentie krijgt van het oude Lantaren/Venster aan de Gouvernestraat – dat pand wordt nu verbouwd en zal worden uitgebaat onder de naam Kino door twee jongemannen die als studenten de kneepjes van het vak leerden in Kriterion. Waar anders.