Miljoenenroof Mozambique liep deels via Amsterdam

Ver voor El Niño, de droogte en de internationale inzamelingsacties vanwege voedselschaarste in Afrika verschenen in 2014 in de haven van de Mozambikaanse hoofdstad Maputo 24 gloednieuwe vissersschepen. Ze hadden alle snufjes aan boord die de kleinschalige vissers van deze stad ontberen: radarapparatuur, gps-navigatie, goed gestikte netten. Maar ze voeren zelden uit. Jaren achtereen.

„Ik denk dat ze stuk zijn. Andere boten varen wel uit”, zegt een verkoper voor de poort van de haven, terwijl hij zijn vis in zwart plastic verpakt.

De boten zijn niet stuk. Er is iets anders aan de hand. De werkloze vissersvloot is symbool geworden voor „een van de grootste oplichtingen in de geschiedenis van Afrika”. Zo noemen diplomaten de fraudezaak die het land op de rand van bankroet heeft gebracht. Er zijn internationale banken en hooggeplaatste leden van regeringspartij Frelimo bij betrokken. Maar ook, blijkt uit onderzoek van NRC, een in Amsterdam gevestigde firma: Mozambique Ematum Finance 2020 bv (kortweg Ematum bv).

„De Nederlandse regering moet zich verantwoordelijk voelen. Als Nederland zijn geloofwaardigheid wil behouden en niet bekend wil komen te staan als het Panama van Europa, dan moeten ze deze zaak zeer serieus nemen”, zegt de Mozambikaanse onderzoeksjournalist Erik Charas.

Vissersboten

Het verhaal gaat als volgt. In 2013 geeft Ematum bv, dat volgens de Kamer van Koophandel is geregistreerd in Amsterdam en wordt beheerd door het bekende trustkantoor TMF, voor 850 miljoen dollar aan obligatieleningen uit. De zakenbanken Credit Suisse uit Londen en VTB uit Rusland verkopen die obligaties voor Ematum aan beleggers. Vervolgens leent het Nederlandse Ematum bv het opgehaalde geld uit, aan het in Maputo gevestigde overheidsvisserijbedrijf Ematum SA. Het geld is bedoeld voor werk en vis voor het volk.

Maar volgens de goed geïnformeerde site Africa Confidential kunnen de vissersboten die in Maputo liggen „niet meer waard zijn dan 100 miljoen dollar, waarschijnlijk minder”. Daarmee zou zeker 750 miljoen dollar van de lening onverklaard zijn. „Het geld was nooit bedoeld voor visserij”, zegt António Francisco, onderzoeker bij het Instituut voor Sociaal-Economische studies in Maputo. „Er was nooit de intentie om iets te produceren. Het was gewoon oplichting.”

De lening wordt gedekt door de Mozambikaanse staat. Het is de tijd dat Mozambique bekendstaat als een van de rijzende sterren op het continent, nadat olie en een van de drie grootste gasvoorraden ter wereld zijn gevonden. Hoge grondstoffenprijzen en de bankencrisis in het Westen lokken internationaal kapitaal naar Afrika.

Toch is Mozambique nog voor eenderde van zijn begroting afhankelijk van hulpgeld. Internationale donoren willen dat de overheid haar bestedingen zorgvuldig verantwoordt. Dat gaat mis bij het geld dat is opgehaald met de obligaties van Ematum bv. Enkele maanden na de aankoop van de in Frankrijk geproduceerde vissersboten wordt duidelijk dat 500 miljoen van de 850 miljoen dollar voor de ‘tonijnlening’ wordt doorgesluisd naar het ministerie van Defensie.

De beschrijving van de lening in begrotingsdocumenten wordt aangepast. Het geld zal nu worden gebruikt voor de aanschaf van speedboten voor de marine om de tonijnboten te beschermen tegen piraterij in de Indische Oceaan. Maar de besteding van de 500 miljoen is niet te traceren.

Volgens de Nederlandse wet deed Ematum bv niets illegaals. Een woordvoerder van trustkantoor TMF zegt dat het bedrijfje alleen in Amsterdam gevestigd was om de obligaties te kunnen verkopen op de Europese kapitaalmarkt. Dat het in Maputo gevestigde overheidsbedrijf Ematum SA het geld vervolgens doorsluist zonder er verantwoording over af te leggen, daar kan TMF niets aan doen, zegt de woordvoerder. „TMF baseert zich alleen op officiële informatie, niet op geruchten in de media.”

Het financiële kaartenhuis stort in

Afgelopen weken is gebleken dat het schandaal veel omvangrijker is. In de laatste drie jaar blijkt de Mozambikaanse overheid behalve Ematum bv nog twee bedrijven te hebben opgericht om leningen aan te gaan, Proindicus en MAM. Die zijn gevestigd in Mozambique. De 1,4 miljard dollar voor die twee bedrijven boven op de 850 miljoen dollar tonijnlening bleef buiten de begroting en ging buiten medeweten van het parlement om. Het meeste geld kwam weer binnen via Credit Suisse en VTB.

Na de dramatische val van gasprijzen en de nationale munt (36 procent in 2015) is de dollarlening onbetaalbaar geworden. Kredietbeoordelaars spreken over een ‘select default’. Dat wil zeggen dat het land niet meer aan het grootste deel van zijn aflosverplichtingen kan voldoen. Afgelopen week miste het staatsbedrijf MAM zijn deadline voor de afbetaling van de lening bij de Russische Bank VTB. Het financiële kaartenhuis stort in.

Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) heeft zijn hulpprogramma voor Mozambique stopgezet nadat duidelijk werd dat de Mozambikaanse minister van Financiën meermaals loog over het bestaan van de geheime leningen. IMF-directeur Lagarde verklaarde half mei tegen de BBC:

„Met het geheimhouden van leningen probeerde Mozambique overduidelijk corruptie te verbergen.”

Dit is de perfecte storm

Westerse diplomaat

Nederland stopte al met directe steun aan het ministerie van Financiën in Mozambique. In afwachting van een IMF-missie in juni heeft Nederland nu ook voor 10 miljoen euro aan steun voor de water-, gezondheids- en welzijnssectoren stilgelegd.

Minister voor Ontwikkelingssamenwerking Lilianne Ploumen (PvdA) is „verontwaardigd dat de Mozambikaanse overheid off-budget-leningen met staatsgaranties bewust heeft verzwegen”, zo meldt een woordvoerder.

„Nederland, het IMF en andere donoren hebben naar aanleiding van deze vertrouwensbreuk een duidelijke boodschap afgegeven dat het geen business as usual is met Mozambique.”

De voedselprijzen in het land zijn in een jaar met 20 procent gestegen. Tegelijkertijd laait in het noorden de strijd tussen de regering en militanten van oppositiepartij Renamo weer op, na bijna 25 jaar vrede. En door de droogte hebben ruim 1,5 miljoen Mozambikanen voedselhulp nodig. „Dit is de perfecte storm”, zegt een westerse diplomaat in de hoofdstad.

Onderzoeksjournalist Charas vindt dat niet alleen de steun aan de regering maar ook de voedselhulp een corrupt systeem in stand houdt.

„De donoren willen invloed houden. Maar met voedselhulp halen ze de macht uit handen van de Mozambikanen. Als ze naar hier komen en telkens zeggen: ‘Er is droogte, hier heb je wat voedsel zodat je niet doodgaat’, dan zullen ze dat mijn leven lang blijven doen.”