Dit is onderdompeljournalistiek

‘Welkom in je cel. Je bent hier 23 uur per dag’, zegt een stem terwijl ik de kleine, spartaanse ruimte in me opneem. Een smal bed, metalen toilet en eenvoudig bureau staren terug. Kille echo’s van gevangenisgeluiden maken de beklemmende ervaring compleet.

In werkelijkheid zit ik niet in een isoleercel, maar in mijn huiskamer met een kartonnen VR-bril op mijn hoofd. De isoleercel is een door het Britse dagblad The Guardian ontworpen virtuele wereld, getekend in een computer en gedramatiseerd met geluids- en lichteffecten. Het doel: de kijker laten voelen hoe het is om in langdurige eenzame opsluiting te zitten – de realiteit voor 80.000 tot 100.000 Amerikaanse gevangenen.

360-graden versie van The Guardian-film 6 x 9. (VR-films zijn bedoeld voor VR-brillen. 360-graden video’s kijk je op een plat scherm. Gebruik de muis om rond te kijken).

Immersive journalism, zo heet dit nieuwe journalistieke genre. Mogelijk gemaakt door virtual reality. Zet een VR-bril op – het goedkoopste exemplaar kost een tientje – en je wordt ondergedompeld in de nieuwsonderwerpen die normaliter via een plat scherm op je afkomen.

Nieuwsorganisaties experimenteren er volop mee. Er worden reisdocumentaires gemaakt in VR, concertregistraties, oorlogsreportages. The New York Times (NYT) zond in oktober vorig jaar meer dan een miljoen kartonnen brillen aan abonnees en levert sindsdien de ene na de andere VR-film af. In Nederland experimenteert vooral de publieke omroep met de nieuwe techniek. Voorlopig hoogtepunt is In het spoor van de vluchteling (KRO-NCRV) waarin je de aankomst van vluchtelingen op Lesbos volgt.

Empathie is het modewoord in de onderdompeljournalistiek. „Wat VR uniek maakt is het buitengewone gevoel op een plek aanwezig te zijn, wat je tot in je ingewanden voelt”, heeft de Amerikaanse journalist Nonny de la Peña eens gezegd. Zij staat bekend als grondlegger van het genre en vertelt sinds 2007 interactieve verhalen met 3D-technieken uit games en films. Niets, zegt ze, maakt je zo betrokken bij een hoofdfiguur als in zijn wereld te leven.

Je voelt het onderwerp tot in je ingewanden

In VR maakt de kijker deel uit van de scene. Als je met je hoofd beweegt, draait de camera mee. Dat veroorzaakt de vreemde gewaarwording ergens te zijn waar je niet bent. De ravage van een kapot geschoten school in de NYT-reportage The Displaced is indringender dan op een plat scherm omdat je het gevoel hebt middenin de puinhopen te staan.

360-graden versie van The Displaced:

En toch mist er iets in deze virtuele werelden. Teveel herinnert je eraan op een doodgewone stoel in een doodgewone kamer te zitten. De bril kriebelt op je neus, je weet bij wijze van spreken dat de piepers op staan. Ook de techniek zelf haalt je vaak uit de droom. Op een gemiddelde smartphone is het beeld korrelig (de lenzen van een VR-bril vergroten het scherm uit) en er is soms een ‘borduurlijn’ te zien waar opnames aan elkaar zijn geplakt. Die problemen zijn binnen een paar jaar opgelost, zeggen kenners.

De meest ervaren VR-journalist in Nederland is oorlogscorrespondent Hans Jaap Melissen, journalist van het jaar 2012. Hij maakte de indrukwekkende productie In het spoor van de vluchteling over vluchtelingen op Lesbos. Ja, VR vergroot de betrokkenheid bij een onderwerp, zegt hij. Tegelijk toont geen medium zo goed de kale werkelijkheid. „De kijker, niet de regisseur bepaalt de kijkrichting. Zo wint een reportage aan eerlijkheid. In VR-oorlogsreportages zie je ondanks alle ellende het leven gewoon doorgaan. Journalisten hebben de neiging in te zoomen op de uitzondering. Op het lijk op de straathoek, niet op de markt aan de overkant die gewoon open is. In VR ontkom je niet aan dat alledaagse shot.”

De techniek is zo jong dat de regels van het genre nog moeten worden bedacht. In 6 x 9 van The Guardian vertellen gevangenen over hun opsluiting, terwijl de kijker in de cel zit. Dat leidt af. Melissen: „We hebben ook een voice-over geprobeerd, maar het werkte niet. De kijker heeft het gevoel ter plekke te zijn. Dan moet je niet iemand over de film heen laten kletsen.”

Opnemen in VR kent ook praktische beperkingen, merkte Melissen op Lesbos in november vorig jaar. „Onze camera was vrij onhandig. We moesten de zes GoPro-camera’s waaruit hij is samengesteld met de hand aanzetten, waardoor we telkens tijd verloren als we wilden draaien. Ook kun je je niet meer verschuilen achter de camera: een VR-camera neemt de hele omgeving op. Eerst probeerden we ons te verstoppen tijdens de opnamen, maar dat bleek problematisch. Als we een bootje zagen aankomen, plaatsten we onze camera en statief op het strand en verstopten ons snel achter een muurtje. Dat leidde tot argwaan. De vluchtelingen dachten dat we een bom op het strand neerzetten.”

Gaat virtual reality de journalistiek veranderen? Melissen ziet de techniek vooral als aanvulling op traditionele berichtgeving. „Het is een nieuw onderdeel van het journalistieke palet. Voor context en duiding heb je VR niet nodig. Daar zijn de studio en geschreven tekst nog steeds uitermate geschikt voor. Maar elk soort reportage kan net zo goed in VR worden opgenomen. Volg een Kamerlid eens een dag lang in VR. Dat geeft echt inzicht in zijn dagelijks bestaan.”

NRC interviewde vorige maand Avinash Changa van het Amsterdamse WeMakeVR in 360 graden. Bekijk je deze 360-gradenvideo op een desktop, gebruik dan de muis om rond te kijken. Bekijk je deze pagina met je smartphone, klik dan hier en beweeg je telefoon. Heb je een VR-bril, zet dan de cardboard-modus aan.