Via Panama komt zaak Magnitski bovendrijven

Ophef in het Europees Parlement, vorige week: minder dan een uur voor aanvang werd de vertoning van de nieuwe documentaire van de Russische regisseur Andrej Nekrasov plotsklaps afgeblazen.

„Juridische problemen”, twitterde de Finse Europarlementariër Heidi Hautala (Groenen), die de screening had georganiseerd. Meteen daarna nam haar eigen fractie nadrukkelijk afstand van de film. De vertoning „is GEEN evenement van de Groenen”, twitterde vicefractievoorzitter Rebecca Harms.

Harms was niet de enige die bezorgd was. Deze week tekenden verschillende fracties in het Europarlement protest aan tegen de geplande vertoning van Nekrasovs film, en vooral tegen de persconferentie die daaraan voorafging. Het bericht op de site van de Europese liberalen vat de zorgen kort samen: „Russische propaganda”.

Dat is merkwaardig. Nekrasov stond juist bekend als dissident. Zijn film Rebellion, over de moord op ex-FSB-agent Aleksandr Litvinenko, was een aanklacht tegen het Poetin-regime. Maar nu lijkt Nekrasov ineens een fellow traveller van het Kremlin geworden.

Zijn nieuwe documentaire The Magnitsky Act – behind the scenes is een op zijn zachtst gezegd onorthodoxe interpretatie van de affaire rond de dood van advocaat en klokkenluider Sergej Magnistki. Magnistki overleed in 2009 in een Russische cel aan de gevolgen van mishandeling en medische verwaarlozing. Volgens zijn weduwe haalt Nekrasov Magnitski’s naam door het slijk. Haar advocaten hebben op het allerlaatste moment een stokje gestoken voor de vertoning van de documentaire in het Europees Parlement.

De zaak-Magnitski is een ingewikkeld fraudedossier waarin duizelingwekkende bedragen omgaan. De zaak begint in 2007, als Russische belastingambtenaren een inval doen bij investeringsmaatschappij Hermitage Capital Management van de Amerikaans-Britse bankier Bill Browder. De Russische politie neemt een groot deel van de administratie mee. Met die papieren wordt een ingewikkeld corruptieschema opgezet. Dochterondernemingen van Hermitage komen op naam van een veroordeelde crimineel uit Tatarstan te staan.

Vervolgens wordt met vervalste documenten geclaimd dat Hermitage een schuld heeft bij deze bedrijven van een miljard dollar. Hermitage – een tot dan toe uiterst succesvolle investeringsmaatschappij – schrijft ineens rode cijfers. Het gevolg: de dochterondernemingen hebben ‘recht’ op belastingteruggave van maar liefst 230 miljoen dollar.

In 2008 komt Sergej Magnitski, advocaat bij advocatenkantoor Firestone Duncan, de fraude op het spoor. Maar in plaats van de verantwoordelijke ambtenaren, wordt de klokkenluider zelf in de cel gegooid. In 2009 overlijdt Magnitski (37) in zijn cel, na bijna een jaar zonder enige vorm van proces te zijn vastgehouden.

Een Russisch onderzoek in opdracht van toenmalig president Medvedev stelde in 2011 vast dat de afranselingen waaraan de advocaat werd blootgesteld hebben bijgedragen aan zijn overlijden. De 230 miljoen dollar aan Russisch belastinggeld is dan allang verdwenen naar offshorebedrijven in het buitenland.

In het Westen geldt de zaak-Magnitski als een schrijnend voorbeeld van de corruptie en rechteloosheid die Rusland regeren. Maar nu komt filmmaker Nekrasov met een hele andere versie: de megafraude is een mythe, een hype die is opgeklopt door de Britse investeerder in wiens opdracht Magnitski werkte. Bill Browder, zo zegt Nekrasov aan het einde van zijn film, heeft het Westen op het verkeerde been gezet, om zijn eigen corruptie te verhullen.

Nekrasovs lezing komt verdacht veel overeen met die van het Kremlin. In 2013 veroordeelde een Russische rechtbank Browder tot 10 jaar cel wegens belastingfraude. Bij verstek, want de activistische belegger had in 2008 al voor zo veel onrust in het Russische bedrijfsleven gezorgd dat hem de toegang tot het land werd ontzegd.

In de Russische media is Browder al jaren een bad guy. Toen oppositieleider Aleksej Navalny in een documentaire onthulde dat de zoons van procureur-generaal Joeri Tsjajka hun geld verdienden met corruptie en afpersing, wees Tsjajka naar Browder. De Britse investeerder zou opdracht hebben gegeven voor de film om het Russische OM te beschadigen.

Enkele weken geleden zond de staatstelevisie een lange documentaire uit waarin wordt beweerd dat Browder in feite werkt als agent van de CIA en de Britse geheime dienst. Via de Russische oppositie zou Browder de Russische regering willen ondermijnen. Zijn belangrijkste agent: oppositieleider Aleksej Navalny – codenaam ‘Freedom’.

Om de claim te onderbouwen, toonde de film geheime documenten, in niet altijd even correct Engels. Zo hebben de Amerikaanse en Britse geheim agenten soms moeite met het gebruik van het lidwoord. Normaal gesproken hebben juist Russen daar moeite mee.

Wirwar van offshorebedrijven

Zeven jaar later maakt de zaak-Magnitski dus nog altijd kringen in het troebele water van de Russisch-westerse betrekkingen. De affaire leidde tot sancties tegen Moskou en een ernstige bekoeling van de relaties met het Westen. In 2012 nam het Amerikaanse Congres de ‘Magnitsy Act’ aan. Die voorziet in een inreisverbod van Russische overheidsfunctionarissen die betrokken waren bij de affaire. Ook het Europees Parlement heeft zich inmiddels uitgesproken voor een reisverbod van de 32 Russen op de ‘Magnitski-lijst’.

De sancties waren niet in de laatste plaats te danken aan Bill Browder, die zich heeft ontwikkeld tot een van de luidruchtigste critici van het Poetin-regime. Dankzij Browder is de zaak-Magnitski uitgegroeid tot cause célèbre van internationale mensenrechtenorganisaties.

En dat is nog niet alles. Vorige week kwamen kranten die toegang hebben tot de Panama Papers met een nieuwe onthulling. In deze gelekte documenten van juridisch advieskantoor Mossack Fonseca in Panama is een bijzondere rol weggelegd voor een huisvriend van Poetin: cellist Sergej Roldoegin. De musicus bleek aan het hoofd te staan van een wirwar aan offshorebedrijven waarin ruim 2 miljard dollar omging. In een reactie liet Poetin weten dat Roldoegin handelde in kostbare instrumenten – een verklaring waarover veel Russen zich nogal vrolijk maakten. Roldoegins offshorebedrijven, zei Navalnyu in een interview met deze krant, waren een „spaarvarken” van Poetin.

Het lijkt erop dat dat spaarvarken werd gevuld met Russisch belastinggeld. Onder meer de Süddeutsche Zeitung meldde dat een van Roldoegins offshorebedrijven in Panama in 2008 70.000 aandelen van het Russische staatsbedrijf Ronsneft aan Delco verkocht voor een bedrag van 800.000 dollar. Dat bedrijf, zo bleek uit eerder onderzoek, speelde een rol in het witwassen van de 230 miljoen dollar belastinggeld die via Hermitage was gestolen.