‘NS: asielzoekers mogen vanaf nu gratis met de trein’. Dit is de kop van een nieuwsbericht dat in februari op de website Dagelijksviraal.nl verscheen. De NS zou hebben bevestigd dat asielzoekers gratis mogen reizen, zo stond te lezen in het bericht. Het NOS Journaal zou in de uitzending aandacht aan het onderwerp hebben besteed. In no time verspreidde het nieuwtje zich via Facebook.
Het nieuws bleek van A tot Z verzonnen. „Dit bericht is niet waar en wij weten hier ook niks van”, schreef de NS op Facebook. Desondanks werd het artikel ruim 3.500 keer gedeeld.
Een typisch voorbeeld van nepnieuws: dubieuze nieuwsberichten van websites zoals dagelijksviraal.nl of de Facebookpagina Journaalflash. Nieuws dat soms compleet verzonnen is, zoals het NS-bericht, en een andere keer weer vooral leunt op bronnen die valse of eenzijdige informatie verspreiden. De berichten verspreiden zich met name via Facebook.
Onderscheid jij het echte van het valse nieuws? Doe onze test.
Steeds meer hoaxes
Er zijn vijftig van dit soort nepnieuwssites in Nederland. Dat zeggen Hoax-Wijzer en Hoaxmelding, particulieren die in hun vrije tijd onjuiste nieuwsberichten (‘hoaxes’) bijhouden en lezers via Facebook waarschuwen. Vooral in 2015 zagen zij een stijging in de meldingen van hoaxes. Hoax-Wijzer krijgt maandelijks driehonderd meldingen binnen van mogelijk nepnieuws. Hoaxmelding enkele tientallen. Beide schatten dat bij driekwart van de meldingen met zekerheid te zeggen is dat het om een hoax gaat.
Dat nepnieuws zich juist via Facebook verspreidt is niet toevallig. In 2015 gebruikte bijna 40 procent van de ruim negen miljoen Nederlanders op Facebook het sociale medium als bron van nieuws, bleek uit een onderzoek naar digitale nieuwsconsumptie door Reuters. Daar spelen de sites slim op in door via hun Facebookpagina links naar artikelen op hun website te delen. „Waar vroeger vooral onjuistheden via kettingmails werden verspreid, zien we nu onjuistheden, voornamelijk op Facebook, die rechtstreeks naar nepnieuwswebsites leiden”, zegt de woordvoerder van Hoax-Wijzer.
De woordvoerders van Hoax-Wijzer en Hoaxmelding willen alleen anoniem reageren vanwege bedreigingen. „Afhankelijk van de inhoud van mijn berichten word ik versleten voor links, rechts, medewerker van de overheid, in dienst van Big Pharma, familie van een dierenbeul of zelfs een kinderverkrachter”, zegt de woordvoerder van Hoax-Wijzer. „Mensen verzinnen van alles.”
We vertrouwen de media niet meer
Hoe kan het dat vals nieuws zo succesvol circuleert online? Zien we het verschil niet meer tussen een bericht van NOS, NRC of de Volkskrant of ninefornews.nl en wanttoknow.nl?
Uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat nog slechts een derde van de Nederlanders vertrouwen heeft in de pers. De woordvoerder van Hoax-Wijzer herkent dit beeld. Hij krijgt regelmatig het verwijt „een linkse propagandamachine” te zijn of „omgekocht” als hij over onjuist nieuws bericht. „Mensen zoeken online hun eigen waarheid waarin ze graag blijven geloven.”
NRC sprak met beheerders van vier websites die als verspreiders van nepnieuws worden geafficheerd. Zoals Robin de Boer (32), de man achter ninefornews.nl. Hij werkt fulltime aan de site als webredacteur en schrijft per maand ruim honderd artikelen. Zijn site levert hem 10.000 euro bruto per maand aan advertentie-inkomsten op, zegt hij. „Wij zorgen met z’n drieën voor het beheer van de site en het publiceren van artikelen”, zegt De Boer. Zijn site heeft maandelijks gemiddeld 1,8 miljoen views. Ook Guido Jonkers (59) van Wanttoknow.nl zegt inkomsten uit advertenties via Google Adwords te halen. Hij wil geen concrete bedragen noemen.
Hoe werkt het verdienmodel? Via advertentieplatform Google Adwords kunnen sites per keer dat iemand op de site op een advertentie klikt een klein bedrag verdienen. Dat bedrag kan volgens Hoax-Wijzer uiteenlopen van 0,15 tot 0,5 dollar per klik (13 eurocent tot 44 eurocent).
Mensen zoeken online hun eigen waarheid waarin ze graag blijven geloven
Om het aantal kliks op te voeren zijn veel van de valse nieuwsberichten vermomd als clickbait: voorzien van aantrekkelijke, maar vaak misleidende koppen. (‘Hij Deed Dit, Maar Je Gelooft Nooit Wat Er Toen Gebeurde’). Onjuist medisch of politiek nieuws is in trek. „Met een sensationele kop die op een gevoelig, actueel onderwerp inspeelt, genereer je veel views”, aldus de woordvoerder van Hoax-Wijzer. „Een artikel over een mishandeld hondje door asielzoekers, titel: ‘Deze 3 asielzoekers stalen deze pup, stopten hem vol drugs, en braken zijn poten’ is bijvoorbeeld meer dan 2.400 keer gedeeld. Dat is een bereik van enkele honderdduizenden mensen”, zegt de woordvoerder van Hoaxmelding.
De Boer ziet zijn site als „een platform voor mensen die reguliere media de rug hebben toegekeerd”. Hij vindt niet dat hij nepnieuws verspreidt. „Wij durven onze vingers te branden aan controversiële onderwerpen zoals andere behandelingen van kanker en het bestaan van ufo’s.” Zo schreef De Boer afgelopen week nog een artikel onder de kop ‘NASA-beelden tonen deur aan zonneoppervlak die wordt gebruikt door moederschepen’. Hoax-Wijzer is volgens hem onbetrouwbaar en partijdig.
De Boer erkent wel dat het hen vaak ontbreekt aan tijd en middelen om alle gebruikte bronnen na te trekken, maar vindt dit niet problematisch.
Ook Guido Jonkers van nieuwsplatform Wanttoknow.nl, tussen de 150.000 en 200.000 bezoekers per maand, ziet geen onwaarheden of subjectiviteit in zijn berichtgeving. Jonkers was in het verleden werkzaam voor VNU Uitgevers en runt sinds 2008 een eigen uitgeverij, waar Wanttoknow.nl een activiteit van is. De website schrijft veel over de gevaren van elektromagnetische straling en het vaccineren van burgers. Jonkers zegt de kwaliteit van zijn berichtgeving niet minder te vinden dan die van reguliere media.
Wat is er eigenlijk mis mee?
En, vinden de websites: waarom is het brengen van nieuws voorbehouden aan kranten en tv-programma’s? Journalist is immers een vrij beroep. Het antwoord volgens de woordvoerder van Hoax-Wijzer: deze sites werken met hun artikelen bewust maatschappelijke onrust in de hand. Sommige sites met vals nieuws zijn gericht op de verspreiding van propaganda – zoals het artikel over gratis reizen voor asielzoekers. Hoax-Wijzer en Hoaxmelding zien veel berichten uit ‘extreemrechtse hoek’ over vluchtelingen.
Ook is het in twijfel trekken van het effect van medicatie, inentingen of bestraling van tumoren gevaarlijk voor de gezondheid. „Doorgaans gebeurt dit om alternatieve gezondheidsproducten aan te prijzen in een webwinkel die gekoppeld is aan de valse nieuwssite”, aldus de woordvoerder van Hoax-Wijzer.
Meer lezen over tech en media? Volg ons op Twitter: @NRCTechMedia