Ik ga niet wachten op Europa

Op het bureau van Halbe Zijlstra staat een vilten paashaas, gevuld met paaseitjes. Die kreeg hij van de Hema. Op televisie was Zijlstra afgelopen week uitgevaren tegen het warenhuis, om hun reclamefolder met ‘vrolijk voorjaar’ erop, in plaats van vrolijk Pasen. En omdat paaseitjes voortaan ‘verstopeitjes’ heten. Aan Pasen zouden „sommige groepen” aanstoot kunnen nemen, dacht de Hema.

Belachelijk, vond Zijlstra. „Typisch een directie vanuit een toren die met hoog morele voornemens denkt de maatschappij te kunnen verbeteren”, brieste hij voor de camera’s.

Dit akkefietje laat precies zien waar de fractievoorzitter van de grootste regeringspartij zich de afgelopen maanden over opwindt. Zijlstra vindt dat „onze manier van leven onder druk staat”. „Als de Hollandsche Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam afscheid neemt van Pasen, dat onderdeel uitmaakt van onze maatschappij, dan glijden we langzaam af.”

Misverstand, legde de Hema Zijlstra met dat cadeautje uit. Natuurlijk viert Hema Pasen.

Meende u die opwinding? Denkt u niet: kom, als de Hema denkt dat ze zo meer eitjes verkopen, láát ze?

„Er is echt geen moslim die blij wordt als je de naam van die eitjes verandert. Je kunt hiervan zeggen: kleine zaak. Maar als je eenmaal op die zeephelling zit, ga je maar één kant op: naar beneden. Je haalt steeds een stukje af van waar we als land voor staan. Gelukkig heeft de Hema dit rechtgezet. Maar wat als ze hadden volgehouden, en Pasen was een voorjaarsfeest geworden. Waar eindigen we dan? Dan heet Kerstmis straks het ‘winterfeest’.”

Het is toch geen liberaal principe om je eigen waarden superieur te beschouwen aan die van een ander?

„Zo keer je de situatie om. We zijn in Nederland heel lang tolerant geweest jegens intolerantie. Pasen en Pinksteren hóren bij Nederland. Dat vind ik, ook al ben ik zelf niet religieus. Als je daar aanstoot aan neemt, dan ben je toch intolerant? Pasen hoort erbij, net als gelijkheid tussen man en vrouw en tussen homo’s en hetero’s.”

Mensen mogen daar toch anders over denken?

„Natuurlijk. Maar als de maatschappij daar concessies aan gaat doen, waar eindig je dan? Dat gaat een brug te ver. Wij hebben de neiging om alles weg te redeneren, ach, het is maar klein. Maar al die kleine druppeltjes vullen wel die emmer.”

Halbe Zijlstra (47) bewaakt deze regeringsperiode als fractievoorzitter het VVD-profiel. Op gezette tijden komt zijn fractie met plannen, groot en klein, in meer of mindere mate omstreden. Af en toe glijdt hij uit – in het AD suggereerde Zijlstra vorig jaar dat vluchtelingen naar Nederland komen voor gratis ooglidcorrecties en borstvergrotingen. Dat was een fout, gaf hij snel toe.

Soms ook heeft zijn fractie een vooruitziende blik. Vorig jaar rond deze tijd kwam de partij met een plan over opvang in de regio, waardoor asiel in Europa overbodig zou worden. Bijna iedereen sprak er schande van, maar inmiddels vormt het de basis van de onderhandelingen tussen de Europese Unie en Turkije over de grote aantallen vluchtelingen.

Vorige maand kwam Zijlstra met het plan om het verbod op vervolging van geloofsgenootschappen op te heffen. Salafistische, orthodox-islamitische clubs die onder de vlag van hun geloof „de democratische rechtsstaat ondermijnen”, kunnen volgens hem dan juridisch beter worden aangepakt.

Zijn extremistische ideeën ooit uitgeroeid door ze te verbieden?

„Ik zie het precies andersom. We hebben de zorgen om extremistische organisaties veel te lang genegeerd. Dat is het slechtste wat je kunt doen. Religieuze stichtingen die staatsondermijnende activiteiten ondernemen, zoals sommige salafisten, moeten we kunnen verbieden.”

Zulke clubs aanpakken kan toch via het strafrecht? Opruiing en aanzetten tot haat of geweld is al strafbaar.

„We hebben bij pedofielenvereniging Martijn gezien hoeveel moeite dat kost. Het probleem is dat mensen geen openlijke kritiek meer durven te leveren op extremistische islamitische organisaties. Ik zie een grote groep journalisten, cabaretiers en schrijvers aan zelfcensuur doen en ze geven dat ook toe. Dat is de sluipende ondergraving van onze democratie.”

U voelt als VVD Geert Wilders in uw nek hijgen. Is dat waarom u soms met gematigd populistische teksten komt?

„Wij vonden dit al vóór Wilders. Ik word daar gallisch van, dat wij iets alleen maar zouden vinden vanwege Wilders. Deze sluipende ondergraving van onze democratie is een enorm probleem. Als Gerard van het Reve nog had geleefd en hij had over Mohammed hetzelfde gezegd als over God – ‘ik zie hem als een ezel die ik vanachter wil nemen’ – dan was hij omgelegd. Terwijl je juist dat soort discussies nodig hebt om extremisme te bestrijden. En ik mag dat niet benoemen omdat het populistisch zou zijn? Dat is idioot. Het kan toch niet zo zijn dat Wilders straks de enige vertolker is van dit sentiment. Met zijn ‘minder, minder, minder’, dat ik compleet fout vind.”

Vindt u het vervelend om populisme verweten te krijgen?

„Ik vind het geen prettige kwalificatie. Het miskent ook het probleem. Hoe zit het met Nederland over tien, twintig of dertig jaar? Leven onze kinderen dan nog in net zo’n vrij land? De homo’s uit mijn fractie lopen nu niet meer gearmd over straat. Vijf jaar geleden nog wel. Ik wil zulke concessies niet doen. Maar als je als politicus zulke gevoelige zaken benoemt, word je al snel populist genoemd. Dus dan praten we er maar niet over? Nee.”

Zijlstra verdedigde afgelopen week de principeafspraken over de terugkeer van vluchtelingen: Turkije neemt álle vluchtelingen uit Griekenland terug. Voor elke Syriër die daar tussen zit neemt de EU een andere Syrische vluchteling uit Turkije op. De deal kreeg kritiek: een land dat mensenrechten schendt en kranten onder staatstoezicht plaatst, daar moet je geen zaken mee willen doen. Vorig jaar schreef Zijlstra een artikel met als belangrijkste punt dat Nederland pragmatischer moet omgaan met autoritaire regimes. De karikatuur was gauw gevonden: Zijlstra wilde dictators knuffelen.

Is deze deal met Turkije wat u bedoelde met zo’n realistische houding?

„Dit is typisch zo’n voorbeeld. We kunnen landen waar we zaken mee moeten doen, niet uitkiezen aan de hand van de vraag of ze hetzelfde morele gehalte hebben als wij. De Turkse president Erdogan is geen heilige, verre van dat. Hij zei ooit dat democratie zoiets is als een bus: je stapt erin om op je bestemming te komen en daarna stap je weer uit. Ik heb de indruk dat hij momenteel bezig is met uitstappen. Alleen Turkije ligt tussen Syrië en Europa in, dus we moeten toch afspraken met hem maken. We willen de vluchtelingenstroom onder controle krijgen. Dan moeten we ook met wat onfrissere regimes zaken doen.”

De angst van sommige regeringsleiders is dat Turkije een miljoen vluchtelingen doorlaat naar Griekenland. Daarna moet de EU dus een miljoen vluchtelingen uit Turkije opnemen?

„Rekenkundig zou dat kunnen. Maar we zijn niet van gisteren, we hebben een toetsmoment ingebouwd. Deze deal heeft zo’n grote kans van slagen omdat het voor het eerst een sluitend systeem is. Turkije neemt iedereen terug. De botte logica is: je bent vluchteling, je betaalt een paar duizend euro aan een mensenhandelaar. Je riskeert dat jijzelf of je gezin verdrinkt en als je de overkant wel haalt, is je kans op een toekomst in Europa nul. Wij denken dat die situatie maximaal drie, vier weken duurt.”

Wat als het half werkt en mensen toch met bootjes blijven komen?

„Het werkt wel of het werkt niet. Toch een klein aantal mensen gaan doorlaten vanuit Griekenland, dat kan niet. We moeten ons realiseren dat dit onprettige beelden gaat opleveren. Denk aan de mensen die terug naar Turkije moeten, die zullen echt niet allemaal vrijwillig aan boord van zo’n boot gaan.”

Zoals in Nederland ook mensen worden uitgezet, in de boeien geslagen en met drie man marechaussee eromheen?

„Exact. Ik hoop van niet, maar de realiteit is dat het daar waarschijnlijk ook gaat gebeuren. Dan moet je doorzetten. Anders maak je een muizengaatje en dan werkt het hele systeem niet meer.”

Bij de PvdA zeggen ze: Halbe bekijkt alles vanuit de BV Nederland. De rest van de coalitietop zou meer vanuit het Europese perspectief werken. Is dat zo?

„Het schijnt dat ik in het Nederlandse parlement zit, dus ik houd graag in de gaten wat het belang van de Nederlandse samenleving is. Natuurlijk is hiervoor een Europese oplossing het beste. Maar als de boel uit de hand loopt, ga ik niet zitten wachten op Europa.”

Dit beeld klopt dus niet?

„Nee, al herken ik de bron. Ach, laat maar. Ik kijk naar het Nederlandse belang en het als het moet sluiten we de grenzen liefst zo ver mogelijk van Nederland vandaan. Nederlandse bedrijven, transporteurs en werknemers hebben groot belang bij dat ze vrij door Europa kunnen rijden en reizen. Dat wil ik natuurlijk zo lang mogelijk overeind houden.”

Zijlstra heeft op internationaal niveau dezelfde zorg als op binnenlands terrein: Nederland komt niet assertief genoeg voor zijn belangen op. Neem het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne, over ruim twee weken op 6 april. „In een wrede realistische wereld moet je rekening houden met regimes zoals dat van Poetin”, zegt Zijlstra.

De VVD is voor dat verdrag, maar andere partijen uit het ja-kamp morren. De VVD laat zich te weinig zien, vinden ze.

Gaat u de straat nog op om te flyeren?

„Nee. Wij zijn voor dit verdrag, daar lopen we echt niet voor weg en ik leg het graag uit. Maar ik geloof niet dat flyers uitdelen op de markt in weet-ik-veel-waar de Nederlandse bevolking gaat overhalen om voor te stemmen.”

Uit onderzoek blijkt dat veel mensen tóch denken dat het verdrag een opstapje is naar een EU-lidmaatschap.

„Dat hebben de initiatiefnemers van dit referendum ervan gemaakt. Dit associatieverdrag is juist omdat wij níet willen dat Oekraïne lid wordt van de Europese Unie. We sluiten zulke verdragen als alternatief voor het EU-lidmaatschap. We willen nadere afspraken over handel en het opbouwen van een fatsoenlijke rechtsstaat daar. Ik realiseer me dat die aanname niet zomaar uit de hoofden van mensen verdwijnt omdat ik dit nu zeg, maar we moeten het wel blijven herhalen, want dit is hoe het zit.”

Wat is volgens u het geopolitieke belang van dit verdrag?

„Dat vind ik nog belangrijker dan het handelsdeel. Oekraïne ligt tussen Europa en Rusland in. We moeten Rusland niet aan de hele Europese Unie laten grenzen. Rusland heeft zich de afgelopen jaren niet goed gedragen op internationaal terrein. Ze hebben ingegrepen in Abchazië, in Zuid-Ossetië, in Oekraïne zelf. Oekraïne moet een bufferrol spelen tussen de Europese Unie en Rusland, zoals Polen die heel lang had tussen Duitsland en Rusland. Zij moeten die spilfunctie hebben: ze moeten daarom géén lid van de EU worden, dat zou richting de Russen ook een te grote provocatie zijn. Maar zo’n handelsverdrag is wel nodig om ze die bufferfunctie te geven.”

Vindt u dat Nederland naïef is in de omgang met de Russische president Poetin?

„Hij heeft ooit verteld wat hij allemaal onder het gebied van Groot-Rusland verstaat: Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne en de Baltische staten. Ik moet er niet aan denken dat wij als Nederland nee zeggen tegen Oekraïne en het land daardoor helemaal in Russische invloedssferen terechtkomt. Dan heb je het de volgende keer misschien over de Baltische staten, en díe zijn lid van de NAVO.”

Speelt het nee-kamp Poetin te veel in de kaart?

„Hij zal buitengewoon blij zijn als dit verdrag er niet van komt. Dat is zijn doel. Je kunt veel van Poetin zeggen, maar hij beheerst dat keiharde machtsspel wel. Als hij zijn doel heeft bereikt, gaat hij op zoek naar een volgend doel. De wereldgeschiedenis heeft meermalen uitgewezen dat machthebbers die zo werken zoals hij, niet stoppen.”

Terug naar het Binnenhof. Halbe Zijlstra zei al eens eerder dat hij het fractievoorzitterschap mooi geweest vindt na deze periode. „Dit is de leukste hondenbaan ter wereld. Het is geen corvee, ik doe het met plezier. Maar ik doe het niet nog eens vier jaar.”

De lust om de VVD te leiden, is die u ook vergaan?

„Ooit heb ik ‘ja’ geantwoord op de vraag of ik partijleider wil worden als ze me zouden vragen. Ik denk dat weinig van de honderdvijftig Tweede Kamerleden op zo’n vraag ‘nee’ zouden zeggen, want je draagt toch ook een verantwoordelijkheid voor je partij? Maar het lijkt me niet de geweldigste baan op aarde. Ik heb ook nog een zoon thuis. Het is een zegen dat Rutte vrijgezel is, want zo’n baan houdt geen gezin vol.”

Is het fractievoorzitterschap u tegengevallen?

„Ja. Dat continue onderhandelen met andere partijen omdat we in de senaat geen meerderheid hadden vond ik het zwaarst. Daar was ik zoveel tijd aan kwijt. Het maakte het tegelijk ook leuk, trouwens. Maar bij een volgende kabinetsformatie heb je gewoon rekening te houden met de huidige samenstelling van de senaat.”

U spreekt alsof u er gewoon weer bij bent voor de VVD, volgend jaar.

„Ja, ik ga weer op de lijst staan. Het is geloof ik publiek geheim dat ik het mooi zou vinden om nog eens in een kabinet te zitten. Of het zover komt bepaalt de kiezer, ik ga in elk geval weer op de lijst.”