N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Kan één dwaas meer vragen dan twee wijzen kunnen beantwoorden?

De vragen die burgers mochten stellen aan de wetenschap zijn geruisloos opgenomen in de Nationale Wetenschapsagenda. Dat geldt ook voor nogal wat absurde vragen. Een wiskundige en een taalkundige proberen die vragen nu toch te beantwoorden.

Ellen de Bruin Tekeningen Kamagurka

23 januari 2016

De nationale wetenschapsagenda Vragen stellen aan de Nederlandse wetenschap: wie deed dat ook alweer, wanneer en waarom?

Tussen 1 april en 1 mei 2015 mocht iedereen op wetenschapsagenda.nl een vraag aan de wetenschap stellen. Er kwamen 11.656 vragen binnen, waarvan vooral in de laatste week een paar duizend vanaf universiteiten en andere onderzoeksinstellingen. Alle vragen zijn door commissies van wetenschappers gezeefd en samengebracht onder 140 ‘clustervragen’, die samen de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) vormen.

Alle Nederlandse universiteiten en wetenschappelijke instellingen hebben zich achter de NWA geschaard, maar veel wetenschappers morren erover. „De meeste collega-wetenschappers die ik spreek, laten zich niet positief uit over de agenda”, zegt wiskundige Klaas Pieter Hart. „Hoewel ik de mening dat het alleen maar onzin is ook te gemakzuchtig vind. Het is minimaal een mega-enquête over wat Nederlanders kennelijk van de wetenschap willen weten. Met een self-selected steekproef, dus niet erg wetenschappelijk, maar goed.”

Het is ook onduidelijk wat de NWA voor consequenties voor de wetenschapsfinanciering zal hebben, voegt neerlandicus Marc van Oostendorp toe. „Ik wil niet zeggen dat we op het Meertens Instituut uitzinnig van vreugde waren dat er een vraag over taalvariatie in staat, maar dat is wel wat we hier onderzoeken. Dus áls er substantieel onderzoeksgeld naar die agenda gaat, zitten we goed. Maar we weten het niet.”

Eind november maakte het Ministerie van OCW bekend dat de universiteiten 4 -5 procent van hun onderzoeksbudget moeten besteden aan „onderzoek dat bijdraagt aan de Nationale Wetenschapsagenda”. Dat zou neerkomen op circa 87 miljoen euro. Hart heeft zijn College van Bestuur al om drie ton voor zijn afdeling gevraagd: „Dat zijn die vijftig beantwoorde vragen ongeveer waard.” Maar op wetenschapsagenda.nl staat dat de NWA „geen financiële paragraaf” bevat.

Waarom komen de morrende wetenschappers niet in opstand tegen de NWA? „Het is allemaal zo groot niet”, zegt Van Oostendorp. „Wetenschappers hebben het al zo druk. En mijn Italiaanse vrouw zegt dat Nederlanders altijd alles over zich heen laten komen.” „Misschien”, zegt Hart, „hebben we ook te vaak gemerkt dat redelijke argumenten niet werken. Als je dan weer een onzinnig plan tegenkomt, haal je je schouders op. Van de zwaartekracht win je het ook niet – dan maar zorgen dat je zo zacht mogelijk neerkomt.”

De wiskundige Klaas Pieter Hart: „Veel vragen had je met Google kunnen oplossen.”

‘Is 0,99999 etc. (dus met oneindig aantal negens achter de komma) gelijk aan 1?” – „Ja.” „Wie verzint pi? Wie verzint de eindeloze reeks getallen na 3.14?” – „Niemand, want de rij cijfers ligt al vast.”

„Is liefde wiskundig te verklaren / voorspellen?” – „NEE”

Dit zijn drie van de vijftig wiskunde-gerelateerde vragen die wiskundige Klaas Pieter Hart de laatste maanden van antwoorden en verder commentaar heeft voorzien (op http://wiskwa.tumblr.com). Het gaat om vragen die mensen vorig jaar in het kader van de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) aan de Nederlandse wetenschap hebben gesteld (zie inzet). Hart schreef ook een artikel over zijn antwoorden dat in maart in Nieuw Archief voor Wiskunde komt, het tijdschrift van het Koninklijk Wiskundig Genootschap.

Hart, universitair hoofddocent aan de Technische Universiteit Delft, begon met het beantwoorden van de vragen „uit meligheid”, zegt hij. „In het begin ging die hele Wetenschapsagenda een beetje langs me heen. Toen ik er in mei in de krant over las, kon je al geen vragen meer indienen.”

Niet dat hij dat wilde. „Wat mijn collega’s en ik proberen op te lossen past niet in een grootschalige wetenschapsagenda. Ik werk nu aan de vraag: ‘is elke compacte ruimte met een kleine diagonaal metriseerbaar?’” Wat is ‘metriseerbaar’? „Kijk, dat bedoel ik. ‘Compact’ heeft in de topologie al een heel specifieke betekenis: een topologische ruimte is compact als elke open overdekking een eindige deeloverdekking heeft.” Zulke wiskundevragen zijn niet in de NWA terechtgekomen.

Op wetenschapsnieuwssite sciencepalooza.nl zag Hart dat de Groningse artificiële intelligentie-onderzoeker Charlotte Vlek vijf bij de NWA ingediende vragen had beantwoord. „Toen ben ik voor de grap eens gaan kijken wat men zoal aan de wiskunde gevraagd had. Ik kwam op vragen waarvan de mensen best mogen weten dat er allang zinnige dingen over gezegd zijn.”

Er waren verschillende vragen over het oneindige, zoals ‘Hoe komt het dat de mens het begrip oneindigheid niet kan bevatten?’ „Een rare vraag”, zegt Hart, „die suggereert dat de vraagsteller begrijpt wat het oneindige is en dat de mens dat niet kan. De draai die ik eraan geef is: in de wiskunde hebben we er weinig problemen mee, we hebben er goede afspraken over.” Dat is een terugkerend thema, zegt Hart: vragen die je kunt beantwoorden met ‘zo is de definitie nu eenmaal’.

Het viel hem op dat mensen niet altijd goed begrijpen of formuleren wat ze willen weten. In september gaf Hart een van de acht door de NWA georganiseerde ‘huiskamercolleges’, waarin wetenschappers bij een vragensteller thuis een vraag beantwoordden. In zijn geval de vraag hoeveel cijfers een 9x9-sudoku minimaal nodig heeft om een unieke oplossing te hebben.

„Het antwoord is 17”, zegt Hart. „Jongens in Dublin hebben hun computers een paar jaar laten stampen om dat te laten zien. Maar toen ik daar kwam, ging het om drie heren die sudoku’s wilden bouwen met hun eigen telefoonnummers erin. Ze schreven daar programmaatjes voor. En ze waren gefrustreerd over het werk dat het kostte om te checken of er nog cijfers weg konden. Toen bleek de vraag meer: is daar geen formule voor? Nou, die formule is er inderdaad, namelijk hun eigen computerprogramma. Sommige formules zijn nu eenmaal heel lang.”

Hart was niet onder de indruk van het niveau van de vragen. Hij vond ze vaak „knullig geformuleerd” (op de Engelstalige versie van zijn antwoorden-site (http://wiskwa-en.tumblr.com) heeft hij zijn best gedaan, zegt hij, om het Engels „net zo krom” te maken). Op zijn computer klikt hij naar de vraag „Is de Aarde Rond of Plat of Ovaal? Of geen van allen? In de Koran is Aarde Plat beschreven.” Hart: „Een heleboel vragen had je met Google kunnen oplossen.”

Dankzij de NWA kun je zien, zegt Hart, dat wat men van de wiskunde wil weten, niet zo bijzonder is. „En dat er een verschil is tussen wat mensen denken dat wij wetenschappers doen en weten, en wat we echt doen en weten. Dat er nog steeds mensen zijn die willen weten waarom pi niet rationaal is. Dat valt gewoon te bewijzen, alleen kun je dat bewijs niet op een A4’tje opschrijven voor niet-wiskundigen.”

De neerlandicus Marc van Oostendorp: „Die vragen zijn noch onzin, noch wetenschap.”

‘Mijn favoriete vraag”, zegt neerlandicus Marc van Oostendorp enthousiast, „is deze: ‘hoeveel boterhammen zijn er op de wereld?’” Hij lacht hartelijk als hij ziet dat die vraag, gesteld door een vierjarig jongetje, in de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) terecht is gekomen onder de ‘clustervraag’ „Hoeveel mensen kan de aarde duurzaam huisvesten?”

Van Oostendorp (Universiteit Leiden, Meertens Instituut) heeft de laatste maanden tien NWA-vragen beantwoord, of eigenlijk becommentarieerd, onder de kop „onverwachte taalvragen in de nationale wetenschapsagenda” (http://nederl.blogspot.it/). Vragen als: „Gaat het Nederlands uiteindelijk verdwijnen en zo ja, wanneer?”, „Waarom heet een stoel een stoel?” en „Hoe zou communicatie verlopen in een eventueel hiernamaals?” Deze drie wáren niet echt te beantwoorden, maar Van Oostendorp heeft ze welwillend van wetenschappelijk verantwoord commentaar voorzien.

Zo schrijft hij over de hiernamaalsvraag: „Ik hoop van harte dat de regering inziet dat het in ieders belang is dat hier meer onderzoek naar wordt gedaan. Het gaat immers om ons aller toekomst, en dan willen we toch niet met de mond vol tanden komen te staan.” Dan gaat hij verder: „Het is gemakkelijk om de vraag belachelijk te maken, maar er zit natuurlijk een diepzinnige gedachte achter: taal heeft altijd een tastbare, fysieke kant: een hoorbare bij gesproken taal, een zichtbare bij geschreven taal en gebarentaal en een tastbare voor doofblinden. Kan er ook taal bestaan zonder die tastbare kant?”Met andere woorden: kan communicatie ooit „de omweg van het lichamelijke overslaan”? Daar blijken wetenschappers over te hebben nagedacht. Als het al zou kunnen, schrijft Van Oostendorp, dan zou het toch handig zijn om je gedachten eerst een vorm te geven en daarna pas aan een ander te sturen – en die vorm zal lijken, denkt hij, op „de zinnen die je soms in je eigen hoofd hoort”.

Van Oostendorp begon zijn antwoordproject uit irritatie over de NWA. „Ik onderschrijf dat het van cruciaal belang is dat de wetenschap zich verantwoordt tegenover de samenleving”, zegt hij. „Maar als gemiddelde vragensteller kun je zeggen: wat wordt er nou met mijn vraag gedaan? Dat is heel onduidelijk. Bovendien zijn allerlei onderzoekers op een gegeven moment zélf vragen gaan stellen. Dat is verwarrend; daardoor is die lijst heel diffuus.” En dat aantal van 11.656 ingediende vragen? „Zij zeggen dat het heel groot is, maar je kunt net zo goed zeggen dat het heel klein is.” De ruim 250.000 studenten aan Nederlandse universiteiten hebben niet eens allemaal een vraag ingediend, redeneert hij.

Maar nu die vragen er liggen, rijp en groen door elkaar, vindt Van Oostendorp het ook wel weer boeiend om erover na te denken. „Nee, het is niet dat ik me schuldig voel namens de Kenniscoalitie en dat ik ze daarom ben gaan beantwoorden”, zegt hij. „Maar voor bijna al die taalvragen geldt: het is geen onzin, maar het is een manier van denken die je niet makkelijk in wetenschap om kunt zetten. Op zich vind ik dat ook interessant. Het is handig om in beeld te hebben wat mensen denken dat taalwetenschap is.” Ook, zegt hij, omdat mensen in zijn tak van wetenschap nu eenmaal nodig zijn, als informanten over taal.

Van Oostendorp was gestopt met vragen beantwoorden, maar hij wil binnenkort doorgaan. „Bij ‘wat is het eerste woord dat is gesproken?’ is het antwoord evident ‘ik weet het niet’, maar daar kun je wel een mooi verhaal aan ophangen over de evolutie van taal... Heeft meneer Hart er al 50 gedaan? Ik ga hem nog wel inhalen.” Hij hoopt dat meer wetenschappers vragen op hun gebied gaan beantwoorden. „Eigenlijk zou dat een heel mooie uitkomst zijn van het project: als wetenschappers al die vragen van een antwoord zouden voorzien. Ook al is dat antwoord soms: dat weten we niet. Of: dat is heel ingewikkeld.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 23 januari 2016

Kan één dwaas meer vragen dan twee wijzen kunnen beantwoorden?

Meest gelezen

Lees ook deze artikelen