Als je familie één groot theaterspel speelt

Wat antwoord je als je 95-jarige grootmoeder vertelt dat ze verliefd op je is? Niet veel. Althans dat is wat documentairemaker Tom Fassaert (1979) ontdekte tijdens het monteren van zijn documentaire A Family Affair. „Ik was totaal niet in staat passend te reageren, best confronterend. Ik was er ook niet op voorbereid dat ik zelf een rol zou spelen in mijn film. Ik wilde een observerende fly-on-the wall-film maken over mijn familie”, zegt Fassaert, enkele dagen nadat hij de laatste hand heeft gelegd aan de documentaire waarmee het IDFA vanavond opent. Hij legt uit waarom zijn eigen reactie afwezig is in bepaalde cruciale scènes.

In 2010 sloot Tom Fassaert een pact met de vrouw die zijn grootmoeder was, maar die hij vooral kende als de femme fatale die zijn vader en oom een zorgeloze jeugd had ontnomen. Ze was het ex-model en de latere eigenares van modewinkels in Zuid-Afrika, die haar kinderen enkele jaren in een kindertehuis stopte en hun alleen liefde gunde als ze meegingen in haar wispelturige buien. Fassaert: „Ze was een soort sprookjesfiguur voor mij, er waren verhalen over haar, maar je wist nooit wat echt was en wat niet.”

Nadat de zoveelste verzoeningspoging tussen Fassaerts vader en diens moeder op de klippen is gelopen, besluit de regisseur naar Zuid-Afrika te reizen en spreekt hij met zijn grootmoeder af dat hij haar kant van de zaak mag belichten.

Op de vraag of de film een soort afrekening was, antwoordt Fassaert dat dat absoluut niet de bedoeling was. „Ik was gefascineerd door het feit dat mijn vader telkens opnieuw een band met haar probeerde op te bouwen. Hoe bij zeventigjarigen, zoals mijn vader en zijn broer, het verlangen naar een moeder, dat is ontstaan in hun kindertijd, een rol blijft spelen.”

Daarnaast noemt hij zijn grootmoeder een geweldig personage om te doorgronden: een succesvolle zakenvrouw met vijf echtgenoten en minnaars, die charmant en grappig is, zolang je maar geen onderwerpen aansnijdt die de sfeer verpesten. Zijn oma reageert ook zelf enthousiast op zijn verzoek, vertelt Fassaert: Ze wilde duidelijk de realiteit – de slechte relatie tussen haar en haar bloedverwanten – liever niet onder ogen zien, maar ze moest er wel ‘iets’ mee.”

Lees ook: Wie is de familie van de filmmaker

Vanaf dan verblijft de regisseur jaarlijks enkele weken in Zuid-Afrika en hij raakt daar steeds gefrustreerder over de façades die worden opgetrokken. Bij zijn grootmoeder, maar ook tussen de leden van zijn familie. In de eerste minuten van de documentaire hoort de kijker hem in een discussie naar zijn grootmoeder roepen dat hij eindelijk eens „de waarheid” wil horen. Een wat naïeve opmerking, noemt Fassaert het achteraf. „Ik was op dat moment al enkele jaren bezig met de film. Steeds maar weer werd wat werkelijk gevoeld werd uit de weg gegaan. Je begint je af te vragen wat de waarde van familie is als het een groot theaterspel blijkt.”

Ze was nog eenzamer dan hij al dacht

Niet lang daarna volgen ‘werkelijke gevoelens’. Fassaerts grootmoeder interpreteert zijn aandacht als een liefdesbetuiging , waar ze graag op ingaat. Een moment dat een andere filmmaker de camera uit zou zetten?

Fassaert: „Misschien is dat mijn gekte, dat ik het nooit zag als iets gestoords of zieks. Het maakte haar in mijn ogen nog eenzamer dan ik al dacht dat ze was. Het sterkte mij in mijn zoektocht naar wat er bij haar speelde en naar waar haar verlangen vandaan kwam om bepaalde gevoelens naar mij te uiten.”

Fassaert benadrukt in de film parallellen tussen de levens van zijn familieleden. Zowel zijn oom als zijn vader blijken continu bezig hun leven vast te leggen, zijn oom heeft – naast andere psychiatrische problemen – een ziekelijke verzamelwoede, zijn vader maakt eindeloos veel homevideo’s. Fassaert zelf is filmmaker geworden. „En ook mijn grootmoeder vertoonde dat gedrag”, zegt Fassaert. „Sommige opnames die je hoort in de film maakte ze zelf, zonder dat ik het vroeg. Had ze een gesprek met haar medium over hoe verliefd ze op mij is opgenomen op een cassettebandje.”

Ondanks de overvloed aan materiaal, blijven behoorlijk wat zaken vaag in de film. Hoe Fassaerts grootmoeder in Zuid-Afrika een mode-imperium opbouwde bijvoorbeeld. „Het probleem is dat hoe meer je graaft, hoe meer vragen er naar boven komen en hoe complexer alles wordt”, zegt de regisseur. „Hoe mijn grootmoeder van Duitsland naar Nederland en vervolgens Zuid-Afrika is verhuisd, is op zichzelf al een twee uur durende film.”

Dus ‘de waarheid’ waarnaar hij op zoek was, werd steeds moeilijker te vinden? Fassaert: „De film heeft ervoor gezorgd dat mensen dingen geuit hebben die ze belangrijk vinden. Maar ze zijn door de film niet meer met elkaar gaan praten, kwesties uit de weg gaan bleek een te vastgeroest mechanisme.”

Had hij er geen moeite mee om zijn familie zo te kijk te zetten? Continu, vertelt Fassaert. „Maar dat kijkers van eerdere versies van de film iets uit hun eigen familie herkennen, sterkte me om verder te gaan.” Dat deed ook zijn grootmoeder, die benadrukte dat hij alle beelden moest gebruiken waarvan hij dacht dat ze relevant waren. Fassaert: „Ze verwachtte zelf veel van de film.”