De vloeibare Merkel

Deze week kwam een einde aan de ‘Herfst van Merkel’, waarin Duitsland de rol speelde van moreel gidsland in het Europees asielbeleid. Minister van Binnenlandse Zaken Thomas de Maizière (CDU) maakte bekend dat Syrische asielzoekers weer worden teruggestuurd naar het land van eerste aankomst in Europa. Een signaal dat Duitsland de instroom van asielzoekers wil beperken.

Hoewel de maatregel vooral symbolisch is, betekent dit een totale ommekeer van de koers die bondskanselier Angela Merkel (CDU) begin september inzette: toen heette zij alle Syrische oorlogsvluchtelingen welkom in Duitsland. Nu, twee maanden later, is het Duitse asielsysteem zwaar overbelast. Dit jaar zullen naar schatting een miljoen migranten in Duitsland aankomen. En de Duitse burgers die in augustus nog met knuffels en applaus asielzoekers verwelkomden op het centraal station van München, maken zich inmiddels grote zorgen.

Merkel hamerde er in iedere toespraak op dat het rijke Duitsland de stroom asielzoekers aankan: „Wir schaffen das!” Maar in haar partij en in de samenleving wordt daaraan fors getwijfeld. Naarmate het aantal asielzoekers stijgt, daalt de populariteit van Merkels regeringspartij. In recente peilingen ging de CDU/CSU terug naar 34 procent – nog altijd de grootste partij maar een dieptepunt sinds de verkiezingen van 2013. Bovendien: de daling gaat door. Dat maakt de stemming in de partij, waar veel mensen voor hun baan afhankelijk zijn van Merkels succes, branderig.

De Maizière en superminister Wolfgang Schäuble (Financiën, CDU) zetten Merkel onder druk om terug te komen op haar gekozen lijn, dat er geen bovengrens is aan de opname van vluchtelingen. En op haar keus niet mee te doen aan de politiek van afschrikking. „Ik wil niet meedoen aan de wedstrijd wie het onvriendelijkste is tegen vluchtelingen in de hoop dat ze dan niet komen. Dat is niet wat onze Europese waarden ingeven”, zei Merkel een maand geleden.

De vraag is of zij dat standpunt nog steeds huldigt. Binnen haar partij heeft de vrees toegeslagen dat het aantal vluchtelingen dat nog naar Duitsland komt door gezinshereniging nog kan verdrievoudigen. Schäuble vergeleek dat woensdagavond met een „lawine die op ons afkomt”. Daarom nam De Maizière de ruimte om ook die gezinshereniging te beperken. Maar hij werd direct teruggefloten, door de coalitiepartij SPD.

Bron: Die Zeit/NRC

Machteloosheid

Angela Merkel, die volgende week precies tien jaar bondskanselier is van Duitsland, geldt als de „machtigste vrouw van Europa”. Maar de laatste maanden demonstreert zij op buitenlandpolitiek terrein vooral machteloosheid. De Nederlandse Eurocommissaris Frans Timmermans (PvdA) vreest dat het vluchtelingenprobleem uitgroeit tot een rechtstreekse bedreiging voor het voortbestaan van de Europese Unie.

Haar pogingen om Oost-Europese landen ertoe te bewegen een evenredig aantal asielzoekers op te nemen, leverden behalve felle afwijzingen weinig op. Net als haar verzoeken aan Griekenland en de landen van de westelijke Balkan om terug te keren tot ordentelijke procedures bij het behandelen van de stroom migranten. Haar poging om Turkije, dat verreweg de meeste uitgeweken Syriërs herbergt, in ruil voor geld en visumvrijheid tot medewerking te bewegen, kwam haar op zware kritiek te staan: Merkel verkwanselde Europese waarden door zaken te doen met president Recep Tayyip Erdogan, met diens twijfelachtige omgang met mensenrechten. 

Die kritiek kwam niet van de oppositie maar van de partijvrienden van de Beierse CSU. Want ook in eigen land loopt Merkels regeringsmachine niet meer zo soepel en geruisloos als voorheen. De vluchtelingencrisis veroorzaakt onenigheid met de coalitiepartij SPD, maar ook tussen de zusterpartijen CDU en CSU. En zelfs intern in de CDU borrelt het. „Gewoon politiek debat, zoals dat ook gebruikelijk is in de SPD”, zei de CDU-secretaris-generaal Peter Tauber afgelopen week tegen Deutschlandfunk. Chaos, oordelen anderen, en dat is in Duitsland een zwaar politiek verwijt.

De Berlijner politicoloog Oskar Niedermayer meent dat de vluchtelingencrisis de zwaarste crisis is sinds de Duitse eenwording. En ook, dat Merkel politieke averij heeft opgelopen, al is volgens hem nog geen sprake van een zware vertrouwenscrisis. Hij verwacht echter dat de vluchtelingencrisis zal aanhouden. „De wijze waarop Merkel wordt beoordeeld hangt er sterk vanaf of kiezers de indruk krijgen dat de regering het probleem onder controle heeft. Dat er een daling optreedt in het aantal asielzoekers. Als dat niet gebeurt, zoals nu, kan dit wel gevaarlijk worden voor de positie van de bondskanselier.”

Nobelprijs

Hoe heeft het zo snel zo ver kunnen komen? Een maand geleden heerste in Berlijn nog een koortsachtige stemming: zou Angela Merkel de Nobelprijs voor de vrede krijgen? Sommige media waren er vast van overtuigd.

Merkel had zich met succes ingezet voor het bedwingen van de Europese bankencrisis. Ze had voor stabiliteit in Europa gezorgd door haar beslissende optreden in de Griekenlandcrisis. Ze had de sluipende oorlog in het oosten van Oekraïne bezworen door in te praten op de Russische president Vladimir Poetin. Bovenal had ze dus begin september de Duitse grenzen geopend voor Syrische asielzoekers die in humanitaire nood raakten op de Balkan, wat resulteerde in een golf van internationale sympathie voor het nieuwe, gastvrije Duitsland.

De zakenkrant Handelsblatt meende dat Merkel in de week voorafgaand aan het bekend worden van het besluit van de Zweedse jury een ‘nobelprijs-roadshow’ had gehouden: eerst had ze in New York de Verenigde Naties toegesproken over armoede in de wereld, vervolgens was ze in India naar het graf gegaan van Mahatma Gandhi (de grootste Nobelprijswinnaar) en daarna had ze samen met de Franse president François Hollande het Europees parlement toegesproken. Dat laatste was niet meer gebeurd sinds 1989, toen Merkels voorganger Helmut Kohl dat deed met president François Mitterrand ter gelegenheid van de Val van de Muur.

Merkelbiograaf Dirk Kurbjuweit, tevens adjunct-hoofdredacteur van Der Spiegel, vindt dat Merkel zich in de loop van haar bondskanselierschap daadwerkelijk heeft ontwikkeld tot een wereldleider. „Zij is groter gaan denken. Houdt rekening met de verantwoordelijkheid die zij ook geopolitiek draagt. Haar wordt voortdurend duidelijk gemaakt door andere wereldleiders dat zij degene is die het lot van Europa bepaalt. Niet Hollande of, met excuses, Rutte, maar Merkel.”

Aan alle opwinding komt op 9 oktober een eind: de Nobelprijs gaat zoals bekend naar het Tunesische Nationale Dialoog Kwartet. Duitsland zit met de kater. „Mer kel ist es nicht”, kopt Der Tagesspiegel.

Ongebruikelijk emotioneel

Sinds de vluchtelingencrisis stelt Merkel het land voor een raadsel. De vrouw wier handelsmerk is dat zij zo pragmatisch mogelijk omgaat met de opdrachten waarvoor zij zich ziet gesteld, bijt zich vast in dit thema.

In de week dat de Nobelprijs boven Berlijn zweeft geeft de altijd behoedzame Merkel zich in een interview met Anne Will, de beroemdste Duitse talkshow-gastvrouw (Talkerin), meer bloot dan anders. „De mensen moeten weten wie hun bondskanselier is”, zegt ze, gevraagd naar een voor haar doen ongebruikelijk emotionele uitspraak tijdens een persconferentie met de Oostenrijkse premier. Over de nieuwe Duitse gastvrijheid had Merkel gezegd:

„Als we ons ervoor moeten verontschuldigen dat we mensen die in nood verkeren een vriendelijk gezicht tonen, dan is dit niet mijn land.”

Anne Will wil weten of de bondskanselier het vertrouwen opzegt in Duitsland. Merkel antwoordt dat zij slechts „met haar hart” had gesproken.

Kranten raken er de volgende dag niet over uitgepraat. „Wie is Angela Merkel?” schrijft Handelsblatt, terwijl de Süddeutsche Zeitung een „andere Merkel” meent te zien. Waar is de natuurwetenschapper gebleven die problemen benadert vanuit het beoogde resultaat na langdurige berekeningen van de voors en tegens en de stappen op weg daarnaartoe? Hoezo kiest Merkel ervoor om juist dit probleem Chefsache te maken, terwijl de oorzaken buiten haar macht liggen?

Sommigen wijzen op Merkels besluit in 2011 om van de ene dag op de andere te stoppen met atoomenergie. Die Ausstieg als reactie op de ramp met de atoomreactor in Fukushima was even irrationeel, zo wordt geredeneerd. Politicoloog Neumayer denkt niet dat die vergelijking opgaat. „Voordat het kabinet besloot te stoppen met kernenergie was allang duidelijk dat een dergelijk besluit brede steun zou genieten onder de bevolking. Mensen mopperen wel over stijgende stroomprijzen maar zijn het nog steeds eens met het besluit. Dat ligt in de vluchtelingenkwestie anders. Hierover maken de kiezers zich juist steeds meer zorgen.”

Maar de bondskanselier lijkt zich vastgeklonken te hebben aan de oplossing van de vluchtelingencrisis. Een beetje zoals de legendarische kapitein Ahab aan Moby Dick, de witte reuzenwalvis. Op de rechtstreekse vraag van Anne Will of zij bereid is haar bondskanselierschap te riskeren voor haar standpunt van de open grenzen voor vluchtelingen, geeft Merkel geen direct antwoord. Maar ze motiveert haar vasthoudendheid met de overtuiging dat zij voor een „historische opgave” staat.

Iedere bondskanselier, zei de voormalige CDU-spindoctor Peter Radunski in een gesprek eerder dit jaar, stelt zich de vraag hoe hij de geschiedenis ingaat. Konrad Adenauer (CDU) wordt herinnerd om het Wirtschafswunder na de oorlog. Willy Brandt (SPD) wegens de ontspanningspolitiek midden in de Koude Oorlog. Helmut Kohl is de man van de Duitse Eenwording. En Gerhard Schröder (SPD) is van Agenda 2010, het harde sociaal-economische saneringspakket waaraan de huidige economische bloei van Duitsland vaak wordt toegeschreven. „Bij Merkel is het moeilijk te zien wat het wordt”, zei Radunski. „De Energiewende, de omschakeling van de Duitse economie naar duurzame vormen van energieopwekking, functioneert niet. En de redding van de euro is meer iets wat haar overkwam.”

Dat vindt ook Dirk Kurbjuweit in zijn boek Alternativlos (2014). Hij beschrijft hoe Merkel zich aanvankelijk in haar eerste regeringsperiode profileert als „Klimaatkanselier”, om direct na het uitbreken van de financiële crisis over te schakelen op „Crisiskanselier”. „Ze deed zich voor als Klimaatkanselier, toen het haar nuttig leek”, schrijft Kurbjuweit. „Met overtuigingen had dat niets te maken.” Hij noemt Merkel een „vloeibare bondskanselier”, want wat is haar kern?

Die vraag lijkt nu beantwoord. Merkel wordt inmiddels natuurlijk „Vluchtelingenkanselier” genoemd. Maar in tegenstelling tot bij haar vroegere verschijningsvormen, lijkt hier wél een persoonlijke overtuiging achter te zitten. Met de vluchtelingencrisis heeft Merkel naar eigen zeggen haar historische opgave gevonden. Een krant schreef:

„Merkel is aangekomen in haar bondskanselierschap”.

Verdomde plicht

Waarom Merkel juist door dit thema is gegrepen, laat zich verklaren vanuit haar persoonlijke levensgeschiedenis. Die verklaart ook waarom zij mensen die Duitsland willen afschermen van de stroom asielzoekers zo vaak voorhoudt dat „muren geen mensen tegenhouden”.

Merkel, die geboren werd in Hamburg, groeide op in de socialistische dwangstaat DDR. Dat was het gevolg van een bewuste keuze van haar vader, een Luthers predikant. Merkel was al 35 jaar toen de Muur viel en ze wisselde haar bestaan als natuurkundige meteen in voor een politieke carrière. Tegen Anne Will zegt ze:

„Ik had niet gedacht dat ik de Duitse Eenwording zou meemaken. Maar die is er toch gekomen. Een bewijs dat je met je vrije wil zeer veel voor elkaar kunt krijgen. Dat heeft mijn leven gevormd.”

Vandaar dat ze bijvoorbeeld ondanks alle kritiek met een zekere heftigheid praat over haar „verdammte Pflicht” (verdomde plicht) om te onderhandelen met de Turkse president Erdogan.

Belangrijker dan Merkels tienjarig regeringsjubileum, komende week, is de vraag hoe het verder gaat. Komend voorjaar zal Merkel bekend maken of zij zich kandidaat stelt als lijsttrekker voor de Bondsdagverkiezingen in 2017. En dus of zij beschikbaar is voor een vierde termijn als bondskanselier. Spindoctor Radunski achtte het afgelopen zomer niet uitgesloten dat Merkel voor de eer zal bedanken. „Geen van haar voorgangers werd gelukkiger door langer dan twaalf jaar te regeren. Zij weet dat en daarom geloof ik dat ze ophoudt.”

Maar politicoloog Niedermayer verwacht niet dat Merkel de handdoek in de ring zal gooien. „De steun voor haar is nog altijd aanzienlijk. Ze is vele malen populairder dan haar partij. De opstand die broeit in de CDU heeft tot nu toe geen aanvoerder die een openlijke paleisrevolutie aandurft en wil doorvoeren tot de uiterste consequentie. En Merkel is ervan overtuigd dat zij degene is die het land door deze moeilijke periode moet leiden.”