Je geld kwijt? Ga maar procederen

Een uitkeringsgerechtigde die een controleur van een commercieel bedrijf achter zich aan krijgt? Dat is niet uniek. Door heel Nederland houden handhavers in dienst van uitzend-, advies- en detacheringsbureaus uitkeringsgerechtigden in de gaten.

En dat is een bron van problemen, zegt Bernard de Leest, secretaris van de Specialisatievereniging Sociaal Zekerheidsrecht Advocaten. „Gemeenten zijn sinds zij de bijstand uit eigen middelen moeten betalen allemaal bezig de kosten terug te dringen. Zij permitteren zich heel veel ten opzichte van uitkeringsgerechtigden.”

Sommige sociaal rechercheurs hebben een vertekend wereldbeeld, zegt De Leest: „Ik kom tunnelvisie en cynisme tegen bij mensen die al lang als handhavers werken, zowel van commerciële bureaus als van afdelingen handhaving van gemeenten. Ze zien zaken snel als fraude, terwijl het meestal om onwetendheid en administratieve slordigheden gaat.”

Gemeenten zouden volgens De Leest veel meer geld moeten stoppen in voorlichting en regelmatig contact moeten onderhouden met hun uitkeringsgerechtigden. Dat voorkomt dat mensen ten onrechte een uitkering ontvangen.

Bijna niemand maakt bezwaar

Uiteindelijk profiteren gemeenten van angst of onvermogen bij uitkeringsgerechtigden, die zich niet durven te verzetten tegen de instantie van wie zij geld krijgen, zegt De Leest. „Ik schat dat maar 10 tot 20 procent van de mensen bezwaar maakt tegen het oordeel van de gemeente. Terwijl het vast staat dat het in nogal wat gevallen loont om bezwaar te maken. De meeste mensen schrikken en accepteren de bevindingen zonder zich af te vragen wie ze tegenover zich hebben, of het wel klopt wat die mensen hebben opgeschreven, en of ze dat wel mochten vragen.”

Wat niet (meer) voorkomt, is de ‘no cure no pay’-constructie. Die wordt niet meer toegepast sinds september 2014, toen de Centrale Raad van Beroep – de hoogste instantie op het gebied van het sociale bestuursrecht – vonniste dat de gemeente Amstelveen de controle van de sociale zekerheid niet op deze manier had mogen uitbesteden aan het commerciële handhavingbureau SV Land.

Volgens de Centrale Raad was het vaststellen van fraude „onmiskenbaar” een kerntaak die „binnen het publieke domein diende te worden uitgevoerd en dus niet mocht worden uitbesteed aan een privaat bedrijf”. Ook niet als de medewerkers van dat private bedrijf tot „onbezoldigd ambtenaar” van de gemeente waren benoemd.

Ook de politiek heeft inmiddels een oordeel geveld over de ‘no cure no pay’-afspraken. Staatssecretaris Klijnsma (PvdA, Sociale Zaken) schreef hierover vlak voor het zomerreces aan de Tweede Kamer dat de constructie verboden was om „commerciële beïnvloeding en belangenverstrengeling tussen private en publieke bedrijfsonderdelen” te voorkomen, en om „de bescherming van de privacy van uitkeringsgerechtigden te waarborgen”.

Maar volgens Else Roetering van de Landelijke Cliëntenraad hebben uitkeringsgerechtigden die de afgelopen jaren door Investiga, SV Land, of een andere aanbieder van particuliere fraudeonderzoeken zijn onderzocht, niets aan de uitspraak van de minister. Het kwaad is immers al geschied. Honderden uitkeringen zijn stopgezet en teruggevorderd, en er zijn hoge boetes geheven, terwijl het onderzoek niet aan de eisen voldeed.

Gemeenten zouden alle mensen die tot fraudeur zijn bestempeld op basis van dit soort onderzoeken een brief moeten schrijven met excuses, vindt Roetering, de boetes terugdraaien en de uitkeringen alsnog uitbetalen. „Maar alleen mensen die zijn gaan procederen krijgen hun geld terug”, zegt ze. „Gemeenten hebben gewoon baat bij het inhuren van dit soort bureaus, ook al hebben de rechters gezegd dat het niet door de beugel kon.”

SV Land is zo’n bureau. „Wij zijn de uitvinders van no cure no pay in de sociale zekerheid”, zegt Aad Sweijen, directeur projecten. Dit detacheringsbureau uit Zoetermeer stuurt dagelijks 45 tot 50 handhavers het land door, die op uurbasis speuren naar uitkeringsfraude. „Wij zien het principiële bezwaar tegen het afrekenen op basis van resultaat niet”, zegt Sweijen. „Maar we begrijpen ook wel dat we niet meer met no cure no pay hoeven aan te komen. De bijklank is te slecht, en bovendien willen klanten het niet meer.”

Keihard aanpakken? Liever niet

Het idee voor dat systeem ontstond rond 2004, zegt Sweijen. „We hebben dit bedacht omdat gemeenten benieuwd waren naar onze diensten maar geen budget hadden. Ons aanbod was dat wij zouden helpen met het reduceren van het bestand van uitkeringsgerechtigden, zonder direct betaald te worden. Bewijs je maar, zeiden gemeenten. En als het lukt, betalen we jullie naar rato.”

Toen de rechter in 2014 een einde maakte aan deze vorm van afrekenen, was SV Land nog in twee gemeenten actief met ‘no cure no pay’-contracten. Die zijn afgewikkeld, en inmiddels werkt het bedrijf overal op basis van uurtje-factuurtje. Voor één handhavingsdossier trekt het bedrijf 30 tot 36 uur uit. In totaal leveren de rechercheurs van SV Land zo’n tweeduizend fraudeonderzoeken per jaar af aan gemeenten door heel Nederland.

Ik sta achter elk rapport

Natuurlijk kun je als „ingehuurd ambtenaar” dit werk doen, zegt Sweijen. „De gemeente is de opdrachtgever en controleert ons. Zij hebben de regie en zijn verantwoordelijk. Voorwaarde is dat wij met respect en open vizier onderzoek doen. Daar selecteren we ook op. We krijgen bij sollicitatiegesprekken mensen binnen die direct roepen dat alle fraudeurs keihard aangepakt moeten worden. Die nemen we niet aan.”

Ook Arthur van Opzeeland van Investiga is gestopt met no cure no pay. Hij wil niet praten over „individuele gevallen” zoals de zaak van Edland in Schipluiden, maar zegt wel achter al zijn onderzoeken te staan: „Of en hoe wij betaald worden, heeft geen enkele invloed op hoe we een onderzoek doen. Wij werken integer, en ik sta achter elk rapport dat wij opleveren. Niet voor niets houdt 95 procent van onze onderzoeken stand in bezwaar en (hoger) beroep.”

SV Land en Investiga zijn niet de enige commerciële bureaus die controleurs en handhavers leveren aan gemeenten. In Noord-Nederland levert bijvoorbeeld de Kooyenga-groep behalve handhavers ook allerlei andere publieke dienstverleners. Ook is een groot aantal zzp’ers actief.

Wat je bespaart mag je houden

De meeste rechtszaken over no cure no pay spelen in kleinere gemeenten. Zo werd Lansingerland (Zuid-Holland) in juli door de rechter op de vingers getikt voor het uitbesteden van werk aan Investiga. Datzelfde overkwam Midden-Delfland. De uitspraken waren „voor veel gemeenten een verrassing”, zegt een woordvoerder van de gemeente. „Bewijsmateriaal dat op deze manier is verkregen, wordt niet meer meegenomen in de inhoudelijke beoordeling. Bij nieuwe zaken houden we hier rekening mee.”

Arthur van Opzeeland van Investiga is kritisch over alle kritiek op no cure no pay. „Het Rijk heeft forse kortingen doorgevoerd op de uitkeringsbudgetten, en zegt tegen gemeenten: alles wat je bespaart, mag je zelf houden en voor andere doeleinden gebruiken. Dat is een duidelijke financiële prikkel voor gemeenten om hun bestand van uitkeringsgerechtigden kritisch te bekijken. En vervolgens is diezelfde overheid er als de kippen bij om te zeggen dat financiële prikkels in de fraudebestrijding niet kunnen.”