Buiten wordt binnen in Zaandam

‘Wereldberoemde architectuur van twee planken dik”, zo omschreef Sjoerd Soeters het door hem ontworpen stadhuis van Zaanstad in 2011. Hij had het nieuwe stadhuis vier gevels gegeven met ongeveer dezelfde vorm als die van de beroemde houten huisjes aan de Zaanse Schans. Maar terwijl de gevels van de Schanshuisjes klassieke ornamenten van hout hebben, versierde Soeters de hoge gevels van het stadhuis met verwijzingen naar het werk van hedendaagse architecten, zoals de glazen piramide van het Louvre in Parijs van I.M. Pei.

„Architectuur van twee millimeter dik”, noemde Winy Maas, de M van het Rotterdamse bureau MVRDV, in 2013 zijn Glazen Boerderij, een winkelcentrum met de contouren van een oude Brabantse boerderij in Schijndel. Met „twee millimeter dik” bedoelde Maas de foto’s van oude boerderijen in Schijndel die op de geheel glazen gevels en dak van het winkelcentrum waren geprint.

Door de vorm en de beprinte gevels is de Glazen Boerderij nauw verwant met het Zaanse stadhuis. Dat is opmerkelijk, want lange tijd golden Soeters en Maas als de tegenpolen van de Nederlandse architectuur. Soeters was (en is) de ontwerper van onversneden postmodernistische gebouwen als het woonkasteel Leliënhuyze bij Den Bosch. Maas was de ‘übersupermodernist’, de architect van abstracte, ‘conceptuele’ architectuur als de Villa VPRO in Hilversum. Maar in de Glazen Boerderij raken de uitersten van de Nederlandse architectuur elkaar: het winkelcentrum is ‘conceptueel traditionalisme’.

Ook het Cultuurcluster dat MVRDV nu gaat bouwen in Zaandam, is een staaltje conceptueel traditionalisme. Dat is niet toevallig want het Zaanse centrum is het afgelopen decennium herbouwd naar een stedenbouwkundig ontwerp van Soeters. Voor de nieuwbouw gaf Soeters architecten twee mogelijke ‘referenties’: de oude, bakstenen fabrieksarchitectuur in de Zaanstreek of houten Zaanse huisjes.

Voor het Cultuurcluster, een verzamelgebouw voor culturele instellingen, koos MVRDV de laatste. Eerder namen ook WAM-architecten de Zaanse huisjes als uitgangspunt voor hun Inntelhotel in het centrum. Ze gaven het in 2010 voltooide hotel het aanzien van op elkaar gestapelde Zaanse huisjes. Het gaat hier om echte gevelarchitectuur: achter de spectaculaire façades gaat een standaardhotel schuil, met kamers aan een gang rondom een liftschacht.

MVRDV’s Cultuurcluster wordt een modernistische doos waarin volumes zijn uitgesneden die de vorm hebben van een Zaans huisje. De wanden van de grootste uitholling worden bekleed met soortgelijke groene planken als de gevels van oude Zaanse huisjes. Zo wordt het Cultuurcluster ondanks de verwantschap ook de tegenpool van het Inntelhotel: de buitenkant van het hotel is er binnenkant geworden.